Dobrze, że tyn "łoński" (zeszły, stary) rok sie już "ponknoł" (cofnął), bo zawdy tak bywało, co na koniec probowoł cośik "napochać" (przeskrobać). "Wynokwioł" (wymyślał) niy "ino" (tylko) łostomajte "bozny" (psoty), ale i gorsze rzecy, coby my go dugo pamiyntali. A nowy, zaniym sie we wszyskym "łozezno" i "pochyto" (zorientuje, połapie), do nom trocha "dychnońć" (odpocząć).
Jedno jes "zicher" (pewne): zaroz bydymy ło rok starsi i choć "wynokwiajom" (wymyślają) łostomajte "mazidła" (kremy), "omszlagi" (okłady, kompresy) i inksze cuda, w drugo strona to niy działo i casu "żodyn" (nikt) niy cofnie. I choćby nom "wybiglowali" (wyprasowali) wszyske "falty" (zmarszczki, ale tyż fałdy), PESEL bydzie taki som.
We Wilijo niy może być żodny ciynszki roboty i "idzie" (można) spać "wiela" (ile) sie chce, bo niy godzi sie drugego budzić. Kożdy musi "łodecnońć" (obudzić się) som. Może "beztoż" (dlatego) Wilijo to "wiecerza" (kolacja), a niy "frisztik" (śniadanie). A bajtle muszom dostać "suche ryby", kere z braćikym pamiyntomy do teroz.
Coby wszysko "spamiyntać" (zapamiętać), cowiek by musioł mieć "łeb" (głowę) jak "elefant" (słoń). Beztoż noszymy w "taśce" (torebce) "notice" (notesy) abo "glinglace" (dzwonki) w telefonach dowajom nom znać, co noleży zrobić. Downi tego niy było, a moj tatulek wionzoł se "knołtel" (węzeł) na "sznupetli" (tyż "taszyntuchu" - chusteczce do nosa).
Na świynto Łucyjo był zawdy łostatni "glinglac" (dzwonek), żeby sie "rychtować" (szykować) do Godnych Świyntow. Ale muszymy se to brać "poleku" (powoli), bo som rzecy ważne i ważniyjsze. Coby sie w tym wszyskym niy "potracić" (pogubić) i wiedzieć, w kery dziyń "briftryjger" (listonosz) prziniesie nom "pynzyjo" (emeryturę), muszymy mieć w chałpie kalyndorz.
Mamy przed sobą stary i bardzo ciekawy obrazek - widokówkę, na której pozdrowienia z Katowic zilustrowane są dwoma obiektami usytuowanymi w tym mieście, ale też, zajmującym najwięcej miejsca, Trójkątem Trzech Cesarzy. A ten znajdował się przecież w Mysłowicach. Trudno dociec, jakie były intencje wydawcy, ale stanowi to dziś rzadką ciekawostkę.
Naucylimy sie "łochowować" (dbać, szanować) nasza "erbowizna" (dziedzictwo) - stare fotografie, "libysbrify" (listy miłosne), "kantycki" (zbior kolyndow i pastorałkow), kere były w naszy familii łod downa, "starcyne" (babcine) korole i "starzikowo" (dziadkowa) karbidka, bo som dlo nos "wiela wert" (dużo warte). "Flyjgujymy" (pielęgnujemy) tyż nasze "fajery" (święta, uroczystości), godka, a teraz prziszeł cas na Barborka.
Downi na jesiyń ludzie mieli "naforantowane" (zrobione zapasy) w komorach i pywnicach. Dopiyro na "przednowku" (przy końcu zimy) "jodła" (jedzenia) zacynało brakować. A "latoś" (w tym roku) w "konzomach" (sklepach) noprzod zdrożało masło, a teroz z "fachow" (półek, ale "fach" to tyż zawód) wymiotło jajca. I jeszce nom godajom, co momy być jak te "kanikle" (króliki).
Pogoda momy łostomajto i pewnikym chyci nos jakoś "niymoc" (choroba). Zacnie sie łod "rymy" (kataru), potym przidzie "kucanie" (kaszel), a ś niym "fiber" (gorączka). Ale wtynczos styknie kupa "taszyntuchow" (chusteczek), gorki "tyj" (herbata) z cytronom, "pora" (kilka) "pilow" (tabletek) i rubo pierzina. No i jakoś ksionszka abo "cajtong" (gazeta), coby sie nom niy "cło" (nudziło).
Na kożdym kroku godajom ło "konzomach" (sklepach), "eli" (czy) majom być łotwarte ino w "beztydziyń" (w dni powszednie), eli "ciyngym" (ciągle). Teroz chcom "gyszefty" (sklepy, interesy) w niydziele "zawiyrać" (zamykać), a w 1927 roku chcieli je łotwiyrać. Ale "psinco" zwojowali (nic nie zwojowali).
Padajom, co ftoś mo grajfka (umiejętność, talent) do roboty abo że mo do cegoś grajfka. Jedyn do "warzynio" (gotowania), drugi do "sztikowanio" (wyszywania), a jeszce inkszy do robiynio ludzi "za bozna" (żartowania). A jo "trefiyłach" (spotkałam) "zwyrtnego i wyzgernego" (sprawnego, szybkiego) chopa, kery mo grajfka do wszyskego.
Jak ftoś sie wielce nerwowoł, to u nos godali, co mo nerwy "jak giszyserby" (koncern Spadkobierców Gieschego). Była to "srogo" (duża) fyrma, do kery noleżało wszysko dokoła. Niy "ino" (tylko) huty i "gruby" (kopalnie), ale tyż chałpy, pola, a nawet lasy ("Gieschewald" - las Gieschego). Toż coby sie z tych nerwow łopamiyntać, nojlepi "porzykać" (pomodlić się) rożaniec.
Knola to taki "srogi" (duży), niywydarzony wynzeł, na kery godało sie tyż "knołtel". Jak se chop zawionzoł krziwo "szlips" abo "binder" (krawat), to zaroz go jego ślubno sprzezywała, że mo knołtel na "karku" (szyi). Szło se tyż taki zrobić w "szczewiku" (bucie) na "szplatce" (sznurowadle) abo na "pakecie" (paczce). Ale knola mo tyż "oberiba" ("ołberiba", "łoberiba", "kuloryba" - kalarepa).
Downi to my sie "radowali" (cieszyli) noprzod na "feryje" (wakacje), a potym, jak był cas iś do "szule" (szkoły). Bo w doma to sie "cło" (nudziło), a tam "kamratow" (kolegów) wiyncy i zawdy ftoś cosik "nazgobiył" (spsocił). No i w chałpie niy trza było pomogać, bo przeca "szkolorz" (uczeń) musioł łodrobiać zadanie.
Feryje i urlopy sie końcom, a "durch" (ciągle) momy cośik do zrobiynio. A to pokupować bajtlom "pukeltasze" (tornistry), "hefty" (zeszyty) i "filery" (wieczne pióra), a to "wyszpanować" (naciągnąć) "gardiny" (firanki), że ło komportach w "krałzach" (słoikach) już niy spomna. Ale teroz trza wszysko "łosmolić" (zostawić), bo kobiytom i dziołszkom godzi sie iś do Piekarski Paniynki.
Zeszły tydziyń "szło" (można było) sie "uwarzyć" (ugotować) łod "hice" (upału). Kożdy "właziył" (wchodził) do zimny wody, łoblykoł "klajdy" (suknie) na "akslach" (ramiączkach, szelkach, ale chopske szelki to "hołzyntryjgry"), wachlowoł sie, "luftowoł" (wietrzył) i robiył "cug" (przeciąg, ale "cug" to tyż pociąg).
W niydziela "trefiymy" (spotkamy) sie na Nikiszu u Ponjezuskowy "starki" (babci), świynty "Any" (Anny), bo bydzie łodpust. Ale to niy ino romel, bo nojważniyjsze jes wtynczos "rzykanie" (modlitwa).
Wszyscy radzi jodajom łogorki kiszone w "bonclokach" (glinianych garnkach) abo w beckach. A nojlepsze som te, przedowane na łodpuście u świynty Anny na Nikiszu. Jak sie tam "trefiymy" (spotkamy), to Wom pokoża "sztand" (stoisko) kaj je "idzie" (można) kupić. A że łogorki som terozki "żdrzałe" (tyż "zdrzałe" - dojrzałe) i tonie, beztoż momy sezon łogorkowy.
Lato, "hica" (upał), bajtle majom feryje, my "fraj" (wolne) łod roboty i kożdy chce se "dychnońć" (odpocząć). Jedni wtynczos "schroniajom" (sprzątają) chałpa, inksi probujom cośik "przidubać" (dorobić), ale som i tacy, kerzi by "durch" (ciągle) "rajzowali" (podróżowali), coby łoglondać "afy" (małpy), "elefanty" (słonie) i "kamele" (wielbłądy).
Chciałoby sie pedzieć: Tadeuszu Kijonko, coście to chopie nojlepszego zrobiyli? A tak po prowdzie, to wypodałoby spytać sie Ponbocka, co sie takego "przitrefiyło" (wydarzyło), że niy mog jeszce choćby ździebko na naszego Maestra pockać. I "po jakymu" (dlaczego) musioł brać akurat tego, kery był s nos, Ślonzokow, nojlepszy?
Godać to niy "gańba" (wstyd), gańba to niy godać. A już jak ftosik godać "poradzi" (potrafi), jes to jego łobywatelski, ślonski łobowionzek i "wiela" (ile) przi tym uciechy, spominkow i kajby my sie niy "trefiyli" (spotkali), zarozki cujymy sie jak w doma. Tak tyż było w ślonskym muzyjum jak "skuli" (z powodu) ty naszy godki łodprawialimy "srogo" (wielka) "fajera" (uroczystość).
Premiera książki "Wihajster do godki" 22 czerwca o godz.18 w Muzeum Śląskim przy ul. T. Dobrowolskiego w Katowicach
Na łodpust sproszało sie gości kerzi przodzi szli na "wielke" (sumę), a potym na łobiod do familie. A bajtlom wciskali zawdy jakiś grosz coby miały na "romel" (odpustowy lunapark). Zaś na "sztandach" (stoiskach) przedowali "makrony" (makaroniki), ale take "ańfachowe" (zwykłe), bez "kokosflokow" (wiórków kokosowych), ino z "hawerflokami" (płatkami owsianymi) abo z tartom "żymłom" (bułką). Dlo chopcow nojważniyjsze były "placpatrony" (kapiszony) i małe "rebuliki" (pistolety). Ale jak ftoś chcioł se "richtich" (naprawdę) poszczylać, to mog iś do "szizbudy" (strzelnicy). Były tyż "kecioki" (karuzele łańcuchowe), "lajerman" (kataryniarz) z "papagajym" (papugą), a casym nawet szło łobejrzeć "bera" (niedźwiedzia).
Te świynto mo dwie nazwy - kościelno to Zesłanie Ducha Świyntego na Nojświyntszo Paniynka i apostołow, a świycko - Zielone Świontki, a to chyba "skisz" (z powodu) tego, coby ludzi łodciongnońć łod "rzykanio" (modlitwy). Ale byli tyż u nos tacy, kerzi mieli "drugego ducha", bo tak godali na tych, co "łosprowiali" (opowiadali, rozmawiali) sami ze sobom.
Mamulka, inkszom razom mamusia abo mama, bo muter ani mamulicka u nos sie niy godało, a matecka to była w klosztorze, tako nojważniyjszo "klosztorno panna" (zakonnica). Pamiyntom, co nikerzi godali do swoji za dwoje - wy, a nawet za troje - łoni, ale jo łodzywała sie tak casym ino do starzikow.
Moj to majowki - szpacery, "fojery" (ogniska), piecynie na łogniu "wusztlikow" (kiełbasek), jeżdżynie na "kole" (rowerze) i "pylanie" (bieganie), coby "ściepnońć" (zrzucić) pora kilo. Ale moj to tyż chodzynie na nabożyństwa majowe, na kere tyż godali majowki.
Na pocztówce widzimy pl. Sejmu Śląskiego. Zdjęcie zrobiono prawdopodobnie pod koniec okresu międzywojennego. Może to jednak być wczesny okres powojenny, bo widzimy coś przypominającego fontannę. Wprawdzie pod koniec lat 30. planowano postawienie tam pomnika Józefa Piłsudskiego, był już nawet gotowy cokół, ale do wybuchu II wojny światowej zamysłu nie zrealizowano. Na cokole Niemcy w czasie wojny umieścili orła ze swastyką.
Prof. Tadeusz Sławek: Zawsze miałem słabość do ulic krętych, wąskich i tych, które - z niechęcią wyczuwalną w dzisiejszych czasach pośpiechu i szybkich przepływów ruchu - nazywa się ?ślepymi?. Dwie ulice w południowej części Katowic przyciągały mnie bliżej niesprecyzowanym urokiem. Może na tym polega tajemnica ulic? W piątkowym Magazynie Katowice Gazety Wyborczej ponadto wyjątkowy spacer z Anną Kadulską, felieton Kazimierza Kutza i lekcja śląskiego Barbary Szmatloch
Byłach na "fajerze" (uroczystości) u dalszy familii i niy poradziyłach łozeznać, fto jes fto. A kej widzieli moja gupio macha, usłyszałach, co to tako rodzina paczłorkowo i nojważniyjsze, co jedyn drugymu "przaje" (kocha). Świynto prowda, ale kej sie łokozało, co mom modszo niźli jo ciotka, dostałach "hercklekotow" (kołatania serca).
Downi prawie kożdo kobiyta poradziyła "łobszyć" (uszyć i przeszyć) cołko familia, a teroz to nawet "posztopować" (zacerować) "zokow" (skarpet) niy poradzymy. Mało fto chodzi tyż do "szwocki" (krawcowej). Kupujymy gotowe "łachy" (ubrania) w "konzomach" (sklepach) abo zamowiomy je z łostomajtych "mołdheftow" (żurnali). Fto mo w doma "myjtermas" (metr krawiecki), "szpyndliki" (szpilki), noparsztek i "nejmaszyna" (maszyna do szycia), to som może se uszyć "hausklajd" (podomkę) abo "zopaska" (fartuch). A tu jeszce trza iś do "golaca" (fryzjera) coby se łoszczic "pińcia" (grzywka), zrobić "cubek" (kok) abo "dałerwele" (trwałą ondulację). I łoblyc na to "harnec" (siatkę na włosy).
Skąd w Katowicach ulica Sokolska, bo właśnie ją widać na pocztówce? Otóż 15 marca 1896 r. powstało tu Towarzystwo Gimnastyczne "Sokół", którego zadaniem było upowszechnianie gimnastyki i aktywności fizycznej wśród ludności polskiej, szczególnie młodzieży.
Niyważne jak jes na dworze - śniyg abo "hica" (upał), natura robi swoje i kej nastowo moj, zawdy wszyskich ciongnie na majowka. Ale "przodzi" (najpierw) trza "narychtować" (przyszykować) "fana" (flaga, sztandar, chorągiew) coby "fajrować" (świętować) godnie.
Niyważne jak jes na dworze - śniyg abo ?hica? (upał), kej nastowo moj, zawdy wszyskich ciongnie na majowka. Nojwiyncy do lasa kaj ?idzie? (można) ?trefić? (spotkać) ?sorka? (samca sarny), ?soronia? (gbura) i furgajonce ?ojle? (sowy). Ale moj to niy ino ?uciecha? (radość) na majowce, to tyż ślonske powstanie. Muszymy ło tym pamiyntać i łosprowiać to bajtlom. A nojlepi wziońć jich do Muzyjum Powstaniow Ślonskich w Świyntochłowicach. Bydziecie se tam mogli ?zawelować? (zagłosować), ?łoblyc? (ubrać) powstańca, zoboczyć jak sie nasi z Niymcami ?pierom? (biją) abo zbudować woz pancerny. A potym poszukać, bo może Wasz ?starzik? (dziadek) abo prastarzik był przi powstaniu, to go tam znojdziecie.
Świynta przeszły, a że ziymia już sie łobudziyła, trza pomyśleć ło "ablyjgrach" (też "aplyjgrach") i "flancach" (sadzonkach, odszczepkach). A jak ftoś niy mo łogrodka, może se posadzić "sznitloch" (szczypiorek) w donicce i postawić go na "fynsterbrecie" (parapecie). Ale noprzod muszymy zadbać, coby łostomajtych "abfalow" (resztek, odpadków), kere nom łostały, niy zmarnować.
Downi ludzie ?byli radzi? (cieszyli się), kej mogli se ?dychnońć? (odpocząć) przi lekszy robocie, toż chyntnie kopali w łogrodku. Wszyscy cekali jak na łonce pokożom sie żołte ?mlyce? (mniszek lekarski). Ci, kerzi chowali ?krole? (też ?kanikle? ? króliki), musieli natargać kożdy dziyń ?srogi? (duży) ?miech? (worek) tego zielska. Ale niy pomylcie mlycow z ?mlycokym?, bo tak sie godało na smarkoca, ale też na mlycny zomb.
Przyglądając się dokładnie naszej pocztówce, zauważymy, że w słowie "Pawła" jest błąd. Zaś poniżej widnieje adnotacja, że wydała ją spółka "Górnoślązak". Nazwa "Górnoślązak" pojawiła się już w roku 1888 jako "pismo dla ludu katolickiego" wychodzące w Królewskiej Hucie (dziś Chorzów), a 6 grudnia 1901 r. jako "Górnoślązak. Codzienne pismo ilustrowane poświęcone sprawom ludu polskiego na Górnym Śląsku".
Nojwyższy cas "spatrzeć" se (postarać się o) palma, bo zaroz bydzie Palmowo (tyż Palmiano, Kwietno, Wiyrzbno, Letnio) Niydziela i trza jom poświyncić, bo tako niypoświyncono to "ino" (tylko) zwykło mietła. Ale jako "richtich" (rzeczywiście) łona mo być, mało fto już pamiynto. Toż idymy do "konzomu" (sklepu) abo "getneryje" (ogrodnictwa, kwiaciarni) i dowomy se wćiś beleco.
Idom świynta, a ś niymi wiosna i sprzontanie nos niy minie. Jedni już zacli, inksi ino ło tym myślom. Jo tyż kombinuja, jak to "pochytać" (połapać), ale na łokna za wcas, bo mi je jeszce dyszc "łobgicho" (ochlapie), to i z "gardinami" (firankami) trza pocekać. Szłoby "przeluftować" (przewietrzyć) "szranki" (szafy) i nareście "powyciepować" (powyrzucać) napocynte przez mole "mantle" (płaszcze) i "jupy" (kurtki), ale żol.
Ślązaczki, Zagłębianki i góralki, panie młodsze i starsze, o różnych zainteresowaniach i pomysłach na życie spotkają się w piątek w Katowicach, by porozmawiać o ważnych dla siebie sprawach podczas Kongresu Kobiet Województwa Śląskiego.
Niydugo bydzie 8 marca - Dziyń Kobiyt i zaroz zacnie sie godka, co to jedyn je uznowo, a inkszy niy. A wszysko "skuli" (z powodu) tego, co te świynto ponoć wymyślyli komunisty. Psinco prowda. "Wynokwiajom" (zmyślają), coby "uszporować" (zaoszczędzić) na "blumach" (kwiatkach) i dobrego słowa niy pedzieć. A keby jym roz prziszło bez cołki dziyń w doma gospodarzyć, to wolom zrobić dwie "szychty" (dniówki).
Copyright © Wyborcza sp. z o.o.
Dzisiejsza gazeta (e-wydanie)