Miejsca w naszym województwie, o których pisali Sienkiewicz, Bonda, Szejnert, Miłoszewski. Sprawdziliśmy, istnieją naprawdę

Kiedy szkocki inżynier John Baildon w pierwszej połowie XIX wieku zakładał na terenie dzisiejszych dzielnic Dąb i Załęże niewielką pudlingarnię (zakład, w którym dokonuje się proces oczyszczania surówki z domieszek węgla, krzemu i manganu przez ogrzewanie jej w piecu pudlarskim), nie mógł przypuszczać, że nie tylko stanie się ona jednym z najnowocześniejszych zakładów hutniczych w Europie, ale też będzie miejscem, w którym Grzegorz Kopaczewski, pisarz z Chorzowa, postanowi umieścić akcję swojej utopijnej powieści.

Wydana dekadę temu "Huta" zbudowana jest na popularnym od lat motywie - teren zakładu to miejsce socjologicznego eksperymentu. Cel: stworzyć samowystarczalną, egalitarną społeczność, w której wartością nie są rzeczy materialne, a pomysły i osobowość. Bohater książki, doktorant Uniwersytetu Śląskiego, wkracza na teren huty, by przyjrzeć się jej fenomenowi, a równocześnie znaleźć błędy w pozornie idealnym systemie. Z jego perspektywy poznajemy historię i obserwujemy upadek miejsca, w którym powołany specjalnie do tego celu Instytut Historyczny próbuje budować społeczeństwo przyszłości. "Kopaczewski pomysłowo przekuł na projekt literacki współczesne teorie rozwoju społeczno-ekonomicznego wieszczące nadejście ery masowej kreatywności i gospodarki opartej na wiedzy. Wypełnienie naukowych i pseudonaukowych abstrakcji konkretną fabułą, zlokalizowaną na realnym, przeżywającym brutalne przemiany Śląsku, ujawnia oderwanie owych teorii od realnego życia, które umyka wszelkim próbom systematycznego opisu" - pisał o książce w "Polityce" Edwin Bendyk. Dzisiaj na terenie dawnej huty Baildon powstanie m.in. centrum handlowe.

Jak może o Śląsku pisać ktoś, kto nie ma z nim nic wspólnego? Takie pytanie kierowano do Małgorzaty Szejnert, jednej z najlepszych polskich reporterek, która dziesięć lat temu odważyła się napisać książkę o Giszowcu i Nikiszowcu. Nagromadzenie wiedzy i faktów w "Czarnym ogrodzie" powoduje, że można na nią spojrzeć trochę historycznie. Zaczyna się od momentu, w którym powstawał Gieschewald - osiedle dla niemieckich robotników, na którym oprócz domów budowanych na wzór chłopskich chałup mieli do dyspozycji pocztę, gospodę, pole golfowe, grupę baletową i amatorski teatr. Kończy - we współczesności, kiedy spółka Giesche ogłasza upadłość, a kolejne pokolenia mieszkańców osiedla mają za sobą ponadstuletnią historię.

I to właśnie ludzie, którzy w książce odważyli się opowiedzieć reporterce to, czego nie opowiadali nikomu wcześniej, są jej największą wartością. Dzięki nim "Czarny ogród" rozkwitł na nowo.

Fakty są powiązane ze sobą i dość skomplikowane - do morderstwa dochodzi w kamienicy przy ul. Stawowej 13 w Katowicach, którą autorka nazywa "Kaiserhof". Prawdziwy Kaiserhof był jednak kawałek dalej, pod numerem dziewiętnastym, na rogu z ul. Młyńską, i zburzono go w latach 60. minionego wieku, gdy powstawał dworzec kolejowy. Stawowa 13 za to nadal istnieje - to kamienica na rogu z ul. 3 Maja.

W książce Katarzyny Bondy, nazywanej królową polskiego kryminału, nie o budynki jednak chodzi, a o zbrodnię. Zamordowany zostaje Johann Schmidt - śmieciowy baron i pacjent znanej seksuolożki. Zagadkę jego śmierci próbuje rozwikłać psycholog śledczy i profiler Hubert Meyer i to na nim skupia się akcja kryminału. W "Tylko martwi nie kłamią" Katowice są jedynie tłem dla mrocznej i tajemniczej historii - w książce okazuje się, że w tej samej kamienicy kilkanaście lat wcześniej doszło do bardzo podobnego morderstwa.

Budynek w dawnym kształcie co prawda już nie istnieje, ale na kartach historii zapisał się jako najstarszy hotel na żorskim rynku. Otwarty w 1840 roku należał do żydowskiej rodziny. Salo Zweig, gorzelnik i szynkarz, nazwał go Hotelem pod Czterema Lipami. I choć istniał tylko do 1945 roku, kilkakrotnie zmieniał nazwy i właścicieli: był Hotelem Zweig, Polskim, a za czasów okupacji niemieckiej - Panzer Hotelem. Dziś o jego istnieniu przypomina jedynie portal wejściowy do budynku, który stoi w jego miejscu, a w którym przez lata mieścił się dom handlowy Żar, a obecnie są tam bank i szkoła językowa.

O Żorach i o hotelu, który należał do dziadka, wspomina Stefania Zweig - niemiecka pisarka i dziennikarka, której wraz z rodziną udało się wyemigrować przed wojną do Kenii. Miała wtedy sześć lat, lecz żorskie historie znała z licznych opowieści. Na bazie niektórych z nich napisała "Nigdzie w Afryce" - autobiograficzną powieść, która doczekała się ekranizacji, nagrodzonej w 2003 roku Oscarem za najlepszy film nieanglojęzyczny. Od niedawna każdy może ją zobaczyć - pomnik pisarki, która zmarła w 2014 roku, został odsłonięty w maju i stoi przed siedzibą Muzeum Miejskiego w Żorach. Wykonali go artyści z Afryki.

Krążą słuchy, że pod centrum Katowic istnieje sieć korytarzy, które łączą ze sobą strategiczne punkty miasta. Jak do nich dotrzeć? Wystarczy znaleźć piąty peron katowickiego dworca PKP i wypić odpowiednią ilość alkoholu - wtedy przeniesiemy się w czasie do dwudziestolecia międzywojennego.

Takie doświadczenia ma przynajmniej Zofia Haba, rozwódka po czterdziestce, której marzenia o przeniesieniu się do innego świata spełniają się po wypiciu butelki wina. Wszystko w komedii kryminalnej Marty Obuch "Szajba na peronie 5" - i choć w prawdziwym świecie podróże w czasie nie są możliwe, podziemia, jak i słynny peron, istnieją naprawdę, a przedstawiona w książce historia przepełniona jest wiedzą o przedwojennych Katowicach - zarówno ich historii, jak i topografii i architekturze. Na tyle szczegółowo, że na jej podstawie można przygotować grę miejską albo wyruszyć na spacer, przy okazji poznając historię Louisa Diebla, pierwszego burmistrza Katowic, który niemalże doprowadził miasto do finansowej ruiny.

Rosja napada na Polskę. Jej armie najeżdżają nas z północy i od strony Słowacji. Pierwsze większe miasto na ich drodze to Katowice. Niestety sojusznicy z NATO nie spieszą z pomocą, więc polska armia musi się ugiąć pod naporem przeważających sił. Stolica Górnego Śląska zostanie obrócona w perzynę. Wojtek Miłoszewski z wydanej niedawno "Inwazji" opisał ruiny Spodka, wieżowiec Altus broniony przez oddział polskich komandosów, Silesia City Center, w którym ulokował się sztab polskich wojsk. Obrazy Katowic w czasie współczesnej wojny robią wrażenie. Warto zrobić sobie spacer po mieście z książką Miłoszewskiego w dłoni.

Jasną Górę można zwiedzać codziennie, od godz. 5.30 do zamknięcia bram po apelu o godz. 21. Najważniejszym miejscem sanktuarium jest kaplica z Cudownym Obrazem. I tu niespodzianka. Kmicic nie mógł leżeć krzyżem przed ikoną Czarnej Madonny, bo w czasie oblężenia nie było jej w klasztorze. Prawdopodobnie została zastąpiona kopią. Oryginał wywieziono na Śląsk nocą z 7 na 8 listopada, dziesięć dni przed początkiem oblężenia. Najpierw trafił do zamku Jędrzeja Cellariego w Lublińcu, a stamtąd do Głogówka, gdzie przechowywany był do kwietnia 1656 r.

Raczej nie mógł dzielny pan Andrzej powiedzieć ojcu Kordeckiemu: "Ojcze kochany, wielkie w was serce, bohaterskie i święte, ale się na armatach nie znacie". Przeor bowiem, choć nie żołnierz, nie był laikiem w sprawach wojskowych. Jako komendant twierdzy to on przecież przygotowywał ją do obrony.

Henryk Sienkiewicz największą zasługę w obronie sanktuarium przypisał Kmicicowi-Babiniczowi, który wysadził kolubrynę. Tak naprawdę jednak to była trudna i wyczerpująca wojna na armaty. Z odległości na tyle niedużej, że przez lunety artylerzyści mogli widzieć nawzajem swoje twarze.

W chwili ataku wojsk Karola Gustawa Jasna Góra miała około 160 wyszkolonych żołnierzy piechoty, 70 zakonników, 20 przedstawicieli szlachty z czeladzią i 50 puszkarzy. Jej uzbrojenie to 60 muszkietów, 18 lekkich dział i tuzin dział ciężkich, 12-funtowych. Szwedzkie wojsko zaś miało w swym wyposażeniu - obok wielu innych dział - dwa 24-funtowe, które rzeczywiście siały postrach. Ale obydwa straciło. W jedno Polacy trafili z o połowę mniejszej armaty, drugie pękło ze zużycia.

Oblężenie trwało od 18 listopada do 26 grudnia 1655 r. Ale tak naprawdę wojska szwedzkie pod murami klasztoru pojawiały się sześciokrotnie. Po raz pierwszy zaatakowały 8 listopada koło godziny 22. Po nieudanym oblężeniu też nie zrezygnowały. Wracały jeszcze 30 stycznia roku następnego, 14 lutego, potem 29 lutego i - ostatni raz - 24 marca.