Odkrycie sygnatury artysty przez dr Aleksandrę Holę podczas badań i prac konserwatorskich pozwoliło ustalić, że twórcą tego znajdującego się w Muzeum w Tarnowskich Górach dzieła jest sławny barokowy malarz David Teniers II.
To jeden z najcenniejszych obiektów znajdujących się w zbiorach tarnogórskiej placówki, jest częścią kolekcji malarstwa zachodnioeuropejskiego, której powstanie wiąże ze znaną postacią związaną z historią miasta.
Na kolekcję składają się 24 obrazy powstałe między XVI a XX w. Reprezentują głównie malarstwo flamandzkie, holenderskie i włoskie. Dzieła te zostały zebrane przez ks. Michała Lewka, wieloletniego proboszcza tarnogórskiej parafii Świętych Apostołów Piotra i Pawła, a jednocześnie działacza narodowego, który podczas plebiscytu w 1921 r. był jedną z osób przyczyniających się do przyłączenia części Górnego Śląska do Polski.
W latach 1911-1920 duszpasterzował w Berlinie i tu zakupiono część obrazów. Zakupy były konsultowane z wybitnym historykiem sztuki ks. prof. Szczęsnym Dettloffem, dzięki czemu zbiór odznacza się wysokim i wyrównanym poziomem artystycznym. Latem 1939 r., w obliczu zbliżającego się konfliktu, ks. Lewek zdecydował się wysłać kolekcję na przechowanie do klasztoru Stróżów Grobu Bożego w Miechowie, gdzie przetrwała wojnę. W 1959 r. podjął decyzję o sprzedaży obrazów powstałemu rok wcześniej Muzeum w Tarnowskich Górach.
W 1964 r. w Andrzej Chudzikowski, kustosz Działu Malarstwa Obcego Muzeum Narodowego w Warszawie, we współpracy z prof. Janem Białostockim, dyrektorem tej placówki, dokonał przeglądu kolekcji. Wyjątkowa wartość zbioru spowodowała, że o jego zakup starało się także Muzeum Narodowe w Warszawie, jednak dzięki staraniom kierownika Muzeum w Tarnowskich Górach Janusza Modrzyńskiego, Stowarzyszenia Miłośników Ziemi Tarnogórskiej oraz komisji zakupów przy Muzeum Górnośląskim w Bytomiu udało się zachować obrazy w Tarnowskich Górach. W latach 1965-1966 dzięki wsparciu Ministerstwa Kultury muzeum zakupiło 20 dzieł. Cztery, w tym „Kuszenie św. Antoniego”, trafiły do Stowarzyszenia Miłośników Ziemi Tarnogórskiej, ale zostały przekazane w depozyt do muzeum.
W 2005 r. Muzeum w Tarnowskich Górach otrzymało główną Nagrodę Marszałka Województwa Śląskiego za Wydarzenie Muzealne Roku w zakresie konserwacji za prace nad innym obrazem z kolekcji ks. Lewka – „Portretem mężczyzny w czarnym stroju z koronkowym kołnierzem”. Przeprowadziła je Hola na Wydziale Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie. Sukces ten oraz zdobyte dzięki niemu dodatkowe środki finansowe pozwoliły na poddanie w latach 2005-2011 badaniom i konserwacji pozostałych obrazów z kolekcji. Nie licząc jednego, dzieła były opracowywane przez Holę, która dzięki temu uzyskała tytuł doktorski na podstawie rozprawy „Analiza przekształceń ideowych i estetycznych oraz przeszłych zabiegów konserwatorskich przy poszczególnych malowidłach ze zbioru dzieł sztuki malarskiej, jako istotne źródło wiedzy o całym zespole na przykładzie prac badawczych i konserwatorskich kolekcji księdza Michała Lewka ze zbiorów Muzeum w Tarnowskich Górach”. Za te prace konserwatorskie muzeum zostało ponownie wyróżnione Nagrodą Marszałka Województwa Śląskiego za Wydarzenie Muzealne Roku w 2011 r. W trakcie badań, dzięki odkryciu niewidocznej wcześniej sygnatury „D.T.F.”, udało się ustalić nieznanego wcześniej autora „Kuszenia św. Antoniego”.
Okazał się nim barokowy flamandzki artysta David Teniers II, zwany także Młodszym (1610-1690). Był on najbardziej znanym członkiem rodziny, z której pochodzili również inni malarze: jego ojciec David Teniers I oraz trzej bracia – Juliaan III, Theodoor i Abraham. Z kolei przez małżeństwo z Anne, córką Jana Brueghla Aksamitnego, Teniers II spowinowacony był z innym, jeszcze sławniejszym rodem artystów. W swojej wszechstronnej twórczości specjalizował się w malowaniu scen rodzajowych z życia mieszkańców wsi, portretów, pejzaży, martwej natury oraz motywów religijnych, mitologicznych i historycznych. Tworzył na zlecenie m.in. arcyksięcia Leopolda Wilhelma Habsburga, księcia Wilhelma Orańskiego oraz Filipa IV, króla Hiszpanii.
Popularny w ówczesnej flamandzkiej i holenderskiej sztuce temat malarski kuszenia św. Antoniego Teniers podejmował wielokrotnie, wzorując się na Hieronimie Boschu, Pieterze Brueghlu Starszym, Joosie de Momperze, Paulu Brilu oraz na swoim teściu Janie Brueghlu.
Najbardziej przypominającym tarnogórskie dzieło jest inny, znacznie większy obraz Teniersa II – „Kuszenie św. Antoniego” z Wallraf-Richartz-Museum w Kolonii, datowany na ten sam okres.
Tarnogórskie „Kuszenie św. Antoniego” powstało około 1645-1650 r. Jest to stosunkowo niewielki obraz (28 x 34,2 cm bez ramy), malowany farbami olejnymi na dębowej desce. Głównym bohaterem jest św. Antoni, ale nie ten Padewski, czczony jako patron osób i rzeczy zaginionych, ale żyjący w III-IV wieku egipski pustelnik, nazywany pierwszym mnichem. Teniers przedstawił go jako pochylonego nad otwartą księgą starca z długą siwą brodą, z zarzuconym na głowę kapturem, ubranego w ciemnoniebieski habit z wyhaftowaną na lewym ramieniu literą „T”. To występujący powszechnie w wyobrażeniach tego świętego atrybut – krzyż św. Antoniego, będący pamiątką po noszonych przez mnichów laskach o takim kształcie. Mnich został przedstawiony na tle pejzażu, obok swojej pustelni – przylegającej do skalnego urwiska drewnianej chaty. Obok niego na dwóch głazach ukazano czerwony dzban, jabłko, czaszkę i otwartą księgę. Wokół eremity zgromadziły się zaś kuszące go i przeszkadzające mu w kontemplacji Boga demony, które przyjęły postać fantastycznych, ludzko-zwierzęcych hybryd. Za świętym stoi ubrana w czerwony płaszcz i białe nakrycie głowy stara kobieta z diabelskimi rogami, wsparta ręką na prawym ramieniu Opata, a drugą wskazująca w lewo. Nad nimi latają trzy podobne do ptaków stworzenia. Przed pustelnikiem siedzą dwa ubrane w kaftany i nakrycia głowy demony – przypominające małpę i szczura grającego na trąbce. Obok nich leży odcięta psia głowa z wystającym językiem, są też wąż oraz oparte o skałę otwarte księgi. Na prawo od świętego znajdują się siedzący na tylnych łapach stwór podobny do ropuchy oraz istota z otwartą paszczą przypominająca smoka lub rybę. Z lewej strony kompozycji, za skałami, dostrzec można daleki pejzaż z łąką, drzewami i zakolami rzeki oraz pokryte chmurami niebo. Fragmenty pejzażu ukazane są również przez dwa otwory w skałach.
Obraz namalowany jest z rozmachem, w dynamicznym i oszczędnym stylu. Jest dowodem świetnej techniki malarskiej jego twórcy. Dzieło nasycone zostało złożoną i trudną do rozszyfrowania symboliką religijną, sięgającą prawdopodobnie czasów średniowiecznych. Pierwszoplanową rolę odgrywają w niej zwierzęce symbole złych duchów (małpa, szczur, wąż i rogi) oraz herezji (ropucha). Wspomniane walory powodują, że mimo niewielkich rozmiarów obraz szybko przykuwa uwagę zwiedzających Muzeum w Tarnowskich Górach. Tym bardziej że obrazy artysty tego formatu są rzadkością w zbiorach tak małych instytucji, a podziwiać je można w Polsce w dużych muzeach, np. w Muzeum Narodowym w Warszawie, na Zamku Królewskim w Warszawie, w Muzeum Narodowym we Wrocławiu, w Muzeum Narodowym w Kielcach czy w Galerii Malarstwa i Rzeźby Muzeum Narodowego w Poznaniu.
* Autor jest adiunktem w dziale historii Muzeum w Tarnowskich Górach
Materiał promocyjny
Materiał promocyjny
Materiał promocyjny
Dzisiejsza gazeta (e-wydanie)
Wszystkie komentarze