Nikiszowiec krok po kroku. Spacer po niezwykłym miejscu

Spacer zaczynamy od ul. Szopienickiej przy szybie Pułaski. Budynek z wieżyczką to najbardziej charakterystyczna budowla kopalni Wieczorek.
Gdyby nie kopalnia nie byłoby Nikiszowca. Tutejsze domy na początku XX wieku kazała wybudować spółka Giesche - właściciel zakładu. Gęsto stojące domy z czerwonej cegły z centralnym rynkiem zaprojektowali genialni architekci Emil i Georg Zillmannowie. Mieszkający w Berlinie fachowcy projektowali na Górnym Śląsku jeszcze inne osiedle - Giszowiec.
Oba osiedla położone po sąsiedzku, tak różne w swym wyglądzie, uzupełniały się. Na Giszowcu nie było kościoła, w Nikiszowcu z kolei brakowało zieleni. Oba miejsca łączyli jednak nie tylko sami projektanci, ale przede wszystkim ludzie. Mieszkający na obu osiedlach byli pracownikami tej samej kopalni. Górnicze rodziny mieszały się między sobą. Ludzie z Nikisza mieli krewnych na Giszowcu i odwrotnie. Przez lata oba miejsca żyły w symbiozie. Łączyła je kolejka Balkan, którą przemieszczali się mieszkańcy. Po kolejce nie ma już śladu. Oba osiedla odcina od siebie autostrada. Wagoniki zostały na pamiątkę ustawione przy ul. Szopienickiej koło szybu Pułaski.
Kolejką jeździło się za darmo. Wagony były proste, ale wygodne. Drewniane siedzenia ustawiono wzdłuż ścian, w których były niewielkie okienka. Po zmroku w wagonach było ciemno. Gdy było ciepło, nikt nie zamykał rozsuwanych drzwi. Kolejka była bezpieczna, nigdy nie odnotowano wypadku. W noc sylwestrową 1976 r. szef Balkana napisał kredą na ostatnim wagonie: "Do likwidacji". Krąży legenda, że maszynista zmarł na zawał serca, gdy dojechał do ostatniej stacji.

Od ul. Szopienickiej w zabytkowe osiedle zanurzamy się idąc ul. Św. Anny wprost pod kościół i na Rynek. Stojąc na nim można poczuć co to znaczy agora z prawdziwego zdarzenia. Ta wspaniała przestrzeń dzięki staraniom mieszkańców została kilka lat temu wyłączona z ruchu. Żeby nie utrudniać życia, zwłaszcza starszym mieszkańcom dzielnicy, zdecydowano jedynie o pozostawieniu na rynku przystanków autobusowych. Wciąż więc przejeżdżają przez niego miejskie autobusy.
Dzięki staraniom mieszkańców w przestrzeni rynku odbywają corocznie Jarmark Bożonarodzeniowy i odpust w kościele św. Anny. Wówczas swoje kramy rozstawiają rzemieślnicy, restauratorzy, budowana jest scena, na której występują zespoły i orkiestra kopalni Wieczorek.
Całymi latami w Nikiszowcu nie było miejsca gdzie możnaby posiedzieć i napić się kawy. Dziś są dwie kawiarnie: Cafe Byfyj i u Zillmannów. Obie przy Rynku. Nieopodal, przy ul. Krawczyka, dwa kroki od rynku znajduje się z kolei restauracja "Śląska prohibicja".
Dzielnica powoli traci swój górniczy charakter. Kopalnia Wieczorek jest obecnie likwidowana i nie wiadomo co powstanie w większości jej dawnych budynków. Miasto zadeklarowało chęć przejęcia szybu Poniatowski, który znajduje się przy ul. Szopienickiej, naprzeciwko dyrekcji kopani Wieczorek. W przyszłości odwiedzający obiekt będą mogli obejrzeć maszynownię a niewykluczone, że tamtejsza wieża wyciągowa zostanie udostępniona jako punkt widokowy

Przy Rynku siedzibę ma Muzeum Historii Katowic. Warto wejść do środka by pooglądać obrazy fenomenalnej Grupy Janowskiej, która działalność zapoczątkowała tuż po wojnie gdy przy kopalni Wieczorek w Nikiszowcu powstała świetlica, a w niej różne kółka zainteresowań dla pracowników. Otton Klimczok zorganizował grupę plastyczną, do której zapisywali się górnicy. Ci amatorzy już w latach 50. byli nazywani bohemą artystyczną. Teofil Ociepka, Paweł Wróbel, Ewald Gawlik, Bolesław Skulik i Erwin Sówka to artyści, którzy wyznaczyli ścieżki Grupy Janowskiej. Wspólnie dzielili nie tylko pracę na kopalni i pracowanie, ale również życie towarzyskie.
Mimo obowiązującego kanonu realnego socjalizmu artyści z Grupy Janowskiej mieli własne wizje malarskie. Związane z lokalnym system wartości, folklorem czy okultyzmem. Ociepka przedstawiał symboliczne wizje wierzeń ezoterycznych. Wróbel czy Eugeniusz Bąk odwoływali się do śląskiej mitologii, wierzeń górniczych, kultu św. Barbary, opowieści o Skarbniku czy Utopcach. Część grupy stanowili wielcy miłośnicy swojej małej ojczyzny. Scenki, pejzaże z Szopienic, Giszowca czy Nikiszowca są dziś znane dzięki obrazom Pawła i Leopolda Wróbla, Pawła Stolorza i Ewalda Gawlika.
Grupa Janowska istnieje do dziś. Niestety nie ma swojej pracowni w Nikiszowcu, ale od szesnastu lat artyści spotykają się i malują przy ul. Hallera. Czasem można ich spotkać na plenerze w Nikiszowcu. I zawsze w czasie jarmarku i odpustu kiedy można od nich kupić obrazy

Mieszkania robotników w Nikiszowcu składały się z dwóch pokoi oraz kuchni. Na parterze mieszkania były mniejsze - pokój, komora i kuchnia. Na dwa mieszkania robotnicze przypadała jedna ubikacja na półpiętrze. Lokatorzy mogli korzystać również ze strychu, piwnicy i chlewików na podwórkach. W mieszkaniach robotniczych nie było łazienek. Kobiety i dzieci kąpały się w osiedlowej łaźni, a mężczyźni na kopalni. Na Nikiszowcu były też większe mieszkania urzędnicze. Składały się one z kuchni, łazienki oraz trzech lub czterech pokoi. W osiedlu powstały też budynki użyteczności publicznej - szkoła, ochronka, kościół, sklepy, pralnia, magiel i łaźnia, szpital czy straż pożarna. Cały Nikiszowiec był zelektryfikowany, posiadał też własną oczyszczalnię ścieków. O tym jak wyglądało życie w robotniczej dzielnicy opowiada ekspozycja w Muzeum Historii Katowic, które mieści się w budynku dawnej pralni.
Z muzeum można przejść do kościoła św. Anny. W ważne miejsce dla każdej śląskiej społeczności. Ze szczytu wieży kościoła rozciąga się niezapomniany widok. Dopiero stamtąd widać skalę i zamysł architektów dzielnicy. I to, że mimo upływu lat nie została ona niczym zepsuta ani zniekształcona. W okolicy nie powstały blaszane supermarkety czy wieżowce z wielkiej płyty.
Po zwiedzaniu kościoła można chwilę odpocząć na pobliskim skwerze. To jedyny, nie licząc ogródków w podwórkach, zielony fragment dzielnicy. Jakiś czas temu skwer został odnowiony. Uporządkowano zieleń, posadzono nowe krzewy, nawierzchnię wyłożono kostką, postawiono nowe ławki.

O tym, że kopalnia i dzielnica są ze sobą nierozerwalnie związane świadczy chociażby wkomponowanie i układ budynków. Tylko jeden z obiektów zakładu stoi w pewnej odległości od domów. To szyb Wilson przy ul. Oswobodzenia. Miejsce trzeba odwiedzić z kilku powodów. Po pierwsze dlatego, że działająca obecnie w szybie galeria sztuki była pierwszym pomysłem na rewitalizację Nikiszowca, a jej założenie historycznym momentem dla historii dzielnicy. Trzeba bowiem pamiętać, że Nikiszowiec był miejscem wielu problemów. Źle zaczęło się dziać na początku lat 90. W dzielnicy przybywało ludzi biednych. Część górników straciła pracę na kopalni. Z czasem o Nikiszu zaczęło się mówić wręcz jak o miejscu mało bezpiecznym. Nie było nawet zwykłego boiska czy domu kultury, młodzież nie miała co z sobą robić. Z nudów ktoś czasami rozwalał kosze, rozbijał butelki po wypitych piwach, kradł radia z aut. Na zabytkowych murach wymalowano napisy "J...ć społeczniaków" albo "K...y do wora, a wór o mur". Nikiszowiec przez swoją lokalizacje i zabudowę stał się zamkniętą dla reszty miasta enklawą. W latach 90. do dzielnicy zaglądali tylko ludzie kiedy wybierali się z wizytą do krewnych.
Mimo złej sławy w 2001 roku Johann Bros i Monika Paca-Bros w opuszczonym szybie Wilson otworzyli galerię sztuki. Od początku działalność placówki prowadzona była pod hasłem "To, co zabrał przemysł, kultura musi odzyskać". Galeria dysponuje unikalną kolekcją własną sztuki współczesnej - obrazami, rzeźbami i instalacjami. Można tu podziwiać dzieła Karola Wieczorka, Andrzeja Urbanowicza, Marka Kamieńskiego, Lecha Kołodziejczyka, Andrzeja Tobisa, Grupy Eco-Industri-Art, Grupy Janowskiej oraz zagranicznych twórców.
Poza wystawami autorów dzieł plastycznych, monumentalne sale galerii udostępniane są na koncerty, festiwale, bale, spektakle, wykłady, konferencje. Szyb Wilson niejednokrotnie jest wybierany jako miejsce realizacji zdjęć filmowych, teledysków, artystycznych sesji zdjęciowych, pokazów mody.
Obecnie jak co roku odbywa się tu Art Naif Festiwal- jedyny w Polsce i największy w Europie międzynarodowy festiwal sztuki naiwnej, podczas którego prezentowane są prace artystów nieprofesjonalnych z całego świata. W tym roku motywem przewodnim jest Australia. Wydarzeniami towarzyszącymi XI Art Naif Festiwalu są koncerty, warsztaty plastyczne, ArtJarmark w Nikiszowcu czy festiwal filmowy AfryKamera.