Rok 1921. W wyniku plebiscytu Górny Śląsk zostaje podzielony między Polskę i Niemcy. Zaczynają się przesiedlenia, bo jedni nie chcą mieszkać po niemieckiej stronie, a drudzy - po polskiej. Ci, którzy woleli żyć w Niemczech osiedlają się w południowej części gminy Hindenburg (dzisiaj Zabrze).
Ludzi przybywa, władze budują dla nich domy i szkołę - Waldschule. Na jej korytarzu w styczniu 1930 roku odprawiona zostaje pierwsza msza święta dla mieszkańców nowej dzielnicy Hindenburga. Decyzja o budowie nowego kościoła zapada już dwa miesiące później, a latem zostaje poświęcona ziemia pod budowę.
Architektem jest Dominikus Boehm z Kolonii, który zaprojektował już inne budynki dla Zabrza. W ciągu zaledwie dwóch lat powstaje kościół, który do dziś uderza ascetyczną, a zarazem niezwykle piękną architekturą.
O tej niezwykłej budowli opowiada prof. Ewa Chojecka, historyk sztuki.
Ten kościół to dzieło wybitne, które nie ma u nas w tamtym czasie analogii. W Niemczech jest inaczej. U nas stoi sobie samotnie i może tym bardziej robi wrażenie. Dominikus Boehm przyjechał do Zabrza ze swoim bardzo własnym wyobrażeniem, jak ma wyglądać architektura kościelna: nowoczesna, a jednocześnie nawiązująca do przeszłości. Rządzą tu prostota i monumentalność. Do tego otrzymaliśmy dzieło w całości z cegły. A skąd my znamy cegłę? Przecież to jest ten sam materiał, z jakiego budowano nasze śląskie familoki.
Boehm sięgnął po cegły w różnych odcieniach i zastosował średniowieczny tzw. układ wendyjski jako sposób ich ułożenia - świadome nawiązanie do przeszłości. Te ściany, tak milcząco ascetyczne, nie są przy tym monotonne.
A kiedy chodzimy dookoła tej budowli to mamy różne skojarzenia: kościół niczym wielki okręt, albo hala fabryczna...
Boehm chciał stworzyć aluzję do łodzi Piotrowej i do wielkiego przemysłu zarazem. Z zewnątrz jest to jednolita bryła. Dopiero wewnątrz widzimy, że kościół ma układ trójnawowy, przy czym nawy boczne są stosunkowo płytkie, podzielone skarpowymi ścianami. Okazuje się też, że to wnętrze ma jakby dwa kierunki. Jeden wiedzie od wejścia do ołtarza. Zaraz przy wejściu znajduje się chrzcielnica, bo chrzest to początek drogi chrześcijańskiego życia. Witraże w oknach od strony zachodniej miały przedstawiać siedem sakramentów jako drogę wiodącą do Boga. Niestety, Boehm zdążył zaprojektować tylko jeden z nich, witraż poświęcony sakramentowi eucharystii.
Ta symboliczna droga jest prosta, jak proste jest wnętrze kościoła pozbawione praktycznie ozdób, elementów odwracających uwagę od tego co najważniejsze.
Drugi kierunek wyznaczany jest przez światło, które przez duże okna ściany zachodniej rozjaśnia nawę i tworzy kontrast do ściany wschodniej niemal ślepej. Gra świateł jest istotnym elementem w tej świątyni.
Charakterystyczne jest wyniesienie ołtarza wysoko ponad poziom, na którym są ławki. Ołtarz to wolnostojący stół. W tamtych czasach była to nowość. Symbolizował ideę "circumstantes" - wspólnotę wiernych zgromadzonych wokół ołtarza. Ten stół był niejako zapowiedzią zmian w liturgii, jakie przyniósł Sobór Watykański II. Boehm zaangażowany był wówczas w ruch reformy liturgicznej, który szerzył się w Niemczech, a o którym w Polsce mało wiemy.
Godny uwagi jest także drewniany kasetonowy strop. Przechodzi on z nawy na prezbiterium, tworzy zakole pośrodku ze znakiem Trójcy Świętej na osi ołtarza.
Do kościoła wchodzimy przez niezwykły dziedziniec, rodzaj atrium. Jego frontowa ściana, która tworzy zarazem fasadę kościoła przepruta jest arkadami przywodzącymi na pamięć budowle rzymskie. Może Colosseum?
W każdym razie to programowe nawiązanie do naszych korzeni, które tkwią w starożytności. Warto też zwrócić uwagę, że kościół nie jest orientowany, to znaczy ołtarz nie jest skierowany na wschód. Jego oś przebiega wzdłuż linii północ-południe. Tradycyjnego orientowania nie dało się tu zastosować, bo kościół usytuowany jest w ciągu ulicy.
Jeśli idzie o witraże, Boehm pracował nad ich projektami jeszcze w 1944 roku, kiedy nie było już żadnych szans na ich wykonanie. Dobrze, że kościół w ogóle przetrwał wojnę. Od strony wschodniej został tylko "draśnięty" pociskami. Wyrwy w murze wciąż są widoczne.
Witraż nad chórem to wspaniała rozeta w kolorach srebrzystych seledynów. To aluzja do rozet w gotyckich katedrach Francji XII i XIII wieku, które bardzo często zawierały symbolikę kosmiczną. Jest jeszcze drugi ciekawy efekt przestrzenny wnętrza. Jeśli stanąć na wysokości ołtarza i spojrzeć na główną nawę, to wydaje się ona niezwykle krótka. To skrót perspektywiczny, złudzenie, które wynika z ustawienia owych wewnętrznych skarp. One optycznie "skracają" przestrzeń.
W przeciwieństwie do wielu "upiększanych" kościołów, w tym wnętrze pozostaje niezmienione. - Ten kościół nie zniósłby żadnych wtrętów - mówi prof. Chojecka. - Gdyby coś takiego zaistniało, straciłby na wyrazie. Uderza surowością i tak powinno zostać. Ta surowość zresztą bliska jest estetyce protestanckiej i być może to także powód, dla którego jako ewangeliczka czuję się tutaj tak dobrze.
85 lat po konsekracji kościół św. Józefa w Zabrzu wciąż uderza nowoczesnością. Ale kiedy powstał, nie bardzo podobał się wiernym. Byli przyzwyczajeni raczej do kościołów barokowych, a także do tradycyjnych neogotyckich budowanych w XIX w. Kościół św. Józefa wydawał się zbyt nowatorski.
- W moim odczuciu zabrzański św. Józef to najpiękniejszy kościół na Górnym Śląsku - mówi prof. Chojecka. - Stał się też inspiracją. Bez tego dzieła Dominikusa Boehma i jego przełomu najpewniej nie byłoby późniejszych kościołów o awangardowych formach, jakie zbudowano już po wojnie w Tychach czy Katowicach. One wszystkie są odważnym poszukiwaniem nowego języka. Ale św. Józef w Zabrzu to wciąż dzieło najpierwsze.
Materiał promocyjny
Materiał promocyjny
Dzisiejsza gazeta (e-wydanie)
Wszystkie komentarze
Ale ten kościół rzeczywiście jest najpiękniejszy.
"85 lat po konsekracji kościół św. Józefa w Zabrzu wciąż uderza nowoczesnością. Ale kiedy powstał, nie bardzo podobał się wiernym. Byli przyzwyczajeni raczej do kościołów barokowych, a także do tradycyjnych neogotyckich budowanych w XIX w. Kościół św. Józefa wydawał się zbyt nowatorski."
O to chodzi! Nie ma złota, nie ma kościoła katolickiego.