Karol Godula nocami wędruje po Rudzie jako jeździec bez głowy? Twórca Industriady zabrał nas w niezwykły spacer.

Dr Adam Hajduga, Kierownik Referatu Promocji Dziedzictwa Industrialnego w Wydziale Kultury Urzędu Marszałkowskiego Województwa Śląskiego, jest jednym z pomysłodawców Szlaku Zabytków Techniki województwa śląskiego oraz Industriady. Od samego początku zarządza tymi przedsięwzięciami. Pełni również funkcję wiceprezydenta Europejskiego Szlaku Dziedzictwa Przemysłowego (ERIH).

Jak sam podkreśla, jest pasjonatem industrialu w wersji 2.0, czyli nowych form wykorzystania obiektów poprzemysłowych - przede wszystkim na potrzeby turystyki i kultury. Jest głęboko przekonany, że za kilkadziesiąt lat miasta industrialne będą tak samo atrakcyjnym i tajemniczym produktem turystycznym, jak średniowieczne zamki. Kategorycznie nie zgadza się na to, żeby dziedzictwo przemysłowe były traktowane jak zabytki drugiej kategorii. Jego zdaniem Górny Śląsk po wpisie tarnogórskich podziemi na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO ma prawo mówić, że są tu obiekty tak samo ważne, jak piramidy w Gizie czy kromlech w  Stonehenge. Na każdym kroku zaznacza jednak, że za obiektami postindustrialnymi stoją przede wszystkim historie ludzi i społeczności, które były z nimi związane.

Specjalnie dla nas Adam Hajduga znalazł czas na spacer po miejscach szczególnie bliskich jego sercu. Opowiedział nam m.in. o swoim mikroświecie, czyli rudzkiej kolonii robotniczej przy ul. Karola Miarki, ale także o zabytkach techniki, które mogą stać się kolejnymi ważnymi symbolami Górnego Śląska

W tym miejscu swój dom miał niegdyś Karol Godula. Tuż obok znajdował się zamek należący do rodu Ballestremów, czyli właścicieli ówczesnej Rudy. W dzieciństwie spędzałem tu bardzo dużo czasu. To była nasza arena zabaw, ale też miejsce, które prowokowało do wielu pytań. Już mając kilka lat, zacząłem się zastanawiać "kim właściwie był ten Godula?", tym bardziej, że przypisywano mu różne diaboliczne cechy. Mówiono m.in., że nocami wędruje po Rudzie jako jeździec bez głowy (śmiech).

Z czasem miejsce dziecięcych zabaw wzbudziło we mnie pasję do historii. Było też zachętą do poznania życiorysu Karola Goduli.

To była niezwykła postać, śląski Steve Jobs czasów rewolucji przemysłowej. Dzisiaj byśmy powiedzieli o kimś takim, używając angielskiego zwrotu "self-made man". Zgłębienie losów Goduli było dla mnie zaskakujące. Nasz region nie kojarzył mi się wówczas z kreatywnością i inwencją. Dzisiaj jest już na szczęście odwrotnie.

Postać Karola Goduli pozwoliła mi zrozumieć, że mamy na Górnym Śląsku wiele kapitalnych, nieopowiedzianych jeszcze historii. Warto wspomnieć m.in. Joannę Schaffgotsch (z domu Gryzik), bardzo bliską sercu Goduli, jego dziedziczkę, właścicielkę wielu zakładów przemysłowych w regionie. Karolowi Goduli należy się zrobienie pasjonującego filmu o jego losach. Ta historia ma potencjał, żeby stać się hitem.

To miejsce, które przez dziesięć lat determinowało moje życie. Na tym wydziale ukończyłem socjologię, a później przygotowywałem i obroniłem pracę doktorską. Skąd pomysł na socjologię? Zrodził się on dość spontanicznie. Uczęszczałem do technikum elektronicznego przy Hucie Pokój w Rudzie, choć wszyscy zawsze mi powtarzali, że mam raczej humanistyczne zdolności. Wybrałem akurat taką szkołę, bo jeszcze w latach 90. konkretny fach był w śląskich rodzinach najbardziej poważany. Pod koniec technikum zacząłem poważnie myśleć o studiach prawniczych. Gdy jednak zobaczyłem, jaki zakres materiału mam do samodzielnego przerobienia na egzaminy wstępne, stwierdziłem że prawo to chyba nie nienajlepsza koncepcja (śmiech).

Socjologia stała się moim drugim wyborem, by później okazać się najlepszym z możliwych. To była wspaniała przygoda intelektualna. Miałem szczęście spotkać wyjątkowych profesorów, którzy otwarli mi oczy na wiele ważnych kwestii. To im zawdzięczam bardzo szerokie spojrzenie na społeczeństwo oraz procesy i zjawiska, które się w nim toczą. Mowa tu przede wszystkim o moim opiekunie naukowym na studiach, a później promotorze pracy doktorskiej, czyli prof. Leszku Gruszczyńskim, ale także prof. Krzysztofie Czekaju, który był moim wieloletnim szefem, gdy jako wykładowca pracowałem na jednej z prywatnych uczelni czy prof. Jacku Wodzu, jednym z recenzentów mojej rozprawy doktorskiej.

To właśnie tutaj, na WNS, zaczęła się rodzić moja pasja do zabytków techniki. Na dobre odkryłem, że Górny Śląsk to region niezwykle złożony, ale i szalenie ciekawy, a źródłem wielu problemów i wyzwań jest nic innego, jak przemysł. Co ważne, kolejne lata pokazały, że kwestie śląskiej tożsamości regionalnej, której dziedzictwo przemysłowe jest częścią, to zjawisko budzące wiele emocji i sporów, a więc wciąż bardzo żywe

EC Szombierki otwiera oczy niedowiarkom, którzy nie wierzą w potęgę industrialu i jego możliwości. To prawdziwa katedra przemysłu, obiekt, przed którym stoi wielka szansa. Jestem przekonany, że - podobnie jak Strefa Kultury w Katowicach - jest on w stanie zmienić postrzeganie nie tylko samego miasta, czyli Bytomia, ale i całego regionu. Z racji mojej pracy w Europejskim Szlaku Dziedzictwa Przemysłowego dość często mam okazję opowiadać o EC Szombierki osobom z innych krajów. Moja entuzjastyczna narracja dość często spotyka się na początku z pewną dozą sceptycyzmu, ale kiedy zaczynam mówić o bliźniaczym kompleksie, czyli elektrowni Battersea w Londynie, która szczęśliwie po wielu latach znalazła inwestora, to niedowierzanie zmienia się w chęć poznania. Na koniec niemal zawsze pojawiają się też słowa: "Stoi przed wami ogromna szansa".

Była hala maszyn, w której się znajdujemy, to niezwykłe miejsce. Wierzę w to, że kiedyś regularnie odbywać się tu będą imprezy masowe o dużej skali. Do dzisiaj nie mamy w województwie śląskim poprzemysłowego obiektu, który pozwala na organizację wydarzeń pod dachem na kilka tysięcy osób. Hala maszyn, przy stosunkowo niewielkich nakładach inwestycyjnych, mogłaby się stać takim miejscem.

Marzę o tym, żeby koncert dała tu kiedyś grupa Kraftwerk (śmiech). Panowie z Kraftwerk zagraliby wówczas w dawnym kraftwerk (elektrownia z jęz. niemieckiego - przyp. red). Byłoby to dla mnie chyba najlepsze uhonorowanie tego, co od lat robię zawodowo z zabytkami techniki.

To miejsce jest najlepszym dowodem na to, że Górny Śląsk był i jest indu-krainą, ogromnym industrialnym organizmem. Sztolnia Królowa Luiza (pierwotnie Główna Kluczowa Sztolnia Dziedziczna), której udostępniony fragment zaczyna się dziś w Zabrzu, niegdyś swój bieg rozpoczynała w Chorzowie. Z kolei kopalnia Królowa Luiza i chorzowska kopalnia Król powstały po to, by dostarczać węgiel do najważniejszego dzisiaj obiektu w regionie, czyli kompleksu dawnych kopalń ołowiu, srebra i cynku w Tarnowskich Górach, wpisanego niedawno na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. Z Chorzowa i Zabrza węgiel przewożono też do Gliwic.  Nieistniejącym już Kanałem Kłodnickim i Odrą transportowano go później na pół świata.

O wyjątkowości Skansenu Królowa Luiza świadczy też znajdująca się tu maszyna parowa, która jest kwintesencją industrializacji. Generuje ona hałas i ruch, które są immanentną częścią przemysłu. Bez nich zabytek techniki jest po prostu martwy.

Maszyna parowa jest symbolem kapitalnej dziejowej zmiany, która dokonała się w naszym regionie w przeszłości, ale może też stanowić pretekst do opowieści o przyszłości. Nie przez przypadek symbolem Szlaku Zabytków Techniki jest koło zamachowe maszyny parowej.

To właśnie tutaj poznałem śp. Stanisława Krala, niezwykłego człowieka, tzw. maszynioka, który obsługiwał maszynę parową, zarówno w pracy zawodowej, jak i później, już jako emerytowany górnik. Wypowiedział on niezwykłe zdanie, którego nigdy nie zapomnę. Opowiadając mi kiedyś o maszynie parowej, stwierdził: "Synek, łona jest jak moja baba i tak samo ją halom" (śmiech). To dowód na niezwykły, wręcz czuły i intymny związek człowieka z maszyną.

Kilkanaście lat temu w Zabrzu uwierzono w to, że dziedzictwo przemysłowe może być wyjątkowe i atrakcyjne dla turystów. To miejsce jest częścią całego kompleksu Muzeum Górnictwa Węglowego prowadzonego wspólnie przez miasto Zabrze i samorząd województwa śląskiego, który po otwarciu - i mówię to z pełną świadomością - będzie przyciągało olbrzymie rzesze ludzi i stanie się "górnośląską Wieliczką". Jestem przekonany, że gdy spotkamy się w tym samym miejscu za trzy lata, tłumy turystów skutecznie uniemożliwią nam swobodną rozmowę (śmiech).

To mój plac z dzieciństwa, a dokładnie "raja", bo tak się u nas właśnie mówiło. Na ul. Miarki mieścił się mój śląski mikroświat, z czego tak naprawdę zdałem sobie sprawę już jako dorosły człowiek. Wszyscy się tu doskonale znali. Miało to swoje dobre i trochę gorsze strony. Istniało tutaj - jakby to ujął socjolog - przyzwolenie na nieformalną kontrolę społeczną (śmiech). W wychowaniu czynny udział brały także sąsiadki. Moja "raja" ciągnęła się do sąsiedniej ul. Ligonia, na której mieszkali moi dziadkowie. Gdy rodzice chodzili do pracy, to właśnie tam spędzałem dnie.

Kolonia przy ul. Miarki wydawała mi się zawsze trochę nieprzystająca do zmieniającej się rzeczywistości. Kiedyś chciałem się stąd jak najszybciej wyrwać. Teraz, gdy mieszkam w zupełnie w innym miejscu, bardzo lubię tu wracać. Nadal mieszka tu moja mama. Niestety, koledzy i koleżanki z dzieciństwa porozjeżdżali się na wszystkie strony i nie mam już z nimi żadnego kontaktu.

Gdy przyjeżdżam na moją "raję", zawsze przypomina mi się pewna historia, związaną z jednym z moich pierwszych służbowych wyjazdów do Zagłębia Ruhry. Znajomy, który prezentował mi dziedzictwo przemysłowe tamtego regionu podkreślał, jak ważne są kolonie robotnicze i obiecał, że zabierze mnie do jednej z najbardziej wyjątkowych. Pojechaliśmy do Eisenheim w Oberhausen. Wysiadłem z samochodu i zacząłem się rozglądać. Zapytałem, czy aby na pewno znajdujemy się we właściwym miejscu. Pamiętam doskonale, że gdy usłyszałem odpowiedź twierdzącą, powiedziałem: "Sorry, ale mieszkałem w takim miejscu 24 lata i nie robi ono na mnie specjalnego wrażenia" (śmiech).

Muszę jednak przyznać, że gdyby moja "prywatna ojczyzna" sama nie była częścią dziedzictwa przemysłowego (mieszkali tu niegdyś pracownicy nieistniającej kopalni Walenty-Wawel) , pasja do "industrialu" nie zawładnęłaby mną zapewne aż tak mocno. Dzięki mieszkaniu w takim miejscu łatwiej jest mi go zrozumieć.

Tak jak wspominałem już wcześniej, ponad dwadzieścia lat temu ukończyłem technikum elektroniczne przy Hucie Pokój. Miałem też okazję trochę popracować tu fizycznie w ramach szkolnych praktyk. Pamiętam doskonale pewien zimowy poranek, kiedy szedłem właśnie na praktyki. Była może godz. 5.30 (a prawdę mówiąc do dzisiaj nie jestem fanem wstawania z kurami), panował ogromny mróz. Musiałem iść wtedy na wydział, który mieścił się na wysokości osiedla Kaufhaus, czyli na drugim końcu Huty. Gdy tylko się tam pojawiłem, dość mocno przemarznięty, usłyszałem od swoich opiekunów: "mody, ciś po winerki do stołówki". Musiałem się wrócić w okolice bramy wejściowej (śmiech). Obiecałem sobie wtedy, że zrobię wszystko, co w mojej mocy, żeby jednak zarabiać na życie w inny sposób.

To były czasy, kiedy wielki piec Huty Pokój jeszcze działał i miałem okazję zobaczyć z bliska, jak funkcjonuje. Teraz patrzę na to miejsce z zupełnie innej perspektywy. To jest moment, w którym ważą się jego losy. Jednego z ostatnich symboli hutnictwa żelaza w naszym regionie. Niewiele obiektów - nawet w całej Polsce - dokumentuje historię tej części przemysłu. Mało kto dziś pamięta, że górnictwo na Górnym Śląsku było tak naprawdę wypadkową działalności hutniczej. Bez niej węgiel nie byłby potrzebny aż w takiej ilości.

Mocno liczę na to, że władzom Rudy Śląskiej uda się sfinalizować negocjacje dotyczące zakupu wielkiego pieca Huty Pokój i w niedalekiej przyszłości obiekt zostanie przystosowany do potrzeb turystyki i kultury. To miejsce ma ogromny potencjał. Takie obiekty kształtowały świat, w którym żyjemy i to już wystarczający powód, żeby je zachować, zarówno dla siebie, jak i dla następnych generacji.