Pan Janusz kocha katowicką walcownię prawie tak bardzo jak żonę [ZDJĘCIA]

- Za chłopaka mieszkałem w Imielinie. Miałem tam sąsiada, który pracował w hucie, chociaż na zupełnie innym oddziale. Jako że pochodzę z wielodzietnej rodziny, trzeba było pomóc rodzicom, a huta to wtedy była nie lada gratka. Zaczynałem jako pracownik młodociany, ale już wtedy dostawaliśmy jakieś pieniądze. Mieliśmy książeczki PKO, na które wpływało stypendium z huty. Na początku dostawaliśmy 130 złotych, potem już 460, a nawet 560 złotych. To było coś - opowiada.

Pan Janusz ukończył Zasadniczą Szkołę Zawodową dla pracujących przy Hucie Metali Nieżelaznych. To była klasa o kierunku "przeróbka plastyczna metali". Ściśle związana z pracą na walcowni. Wówczas huta była potęgą. Liczyła 168 hektarów. - Jako uczniowie najpierw ją tylko zwiedzaliśmy, a ciągnęła się ona z Katowic aż do samych Mysłowic. Już wtedy powiedziałem sobie, że chcę na walcownię, choć praca tu była piekielnie ciężka. A na emeryturę przechodziłem jako starszy mistrz produkcyjny na wydziale cynku - dodaje.

W latach 70. praca w hucie to był duży prestiż. W latach 70. i 80. zakład w Szopienicach zatrudniał 180 pracowników. Zarobki były wtedy na Śląsku zachęcające, chociaż większość wolała kopalnie. Widzieli z oddali szyby i szli, ale równie popularne było hutnictwo, zaraz po kopalniach. I tak to trwało aż do połowy lat 80. - Dziś mnie pytają, jak obchodzę Dzień Hutnika. A ja pytam: mamy jeszcze hutników w Polsce? Nikt już bezpośrednio nie pracuje chociażby przy piecu, ludzi zastąpiła technologia - mówi pan Janusz.

Przez te wszystkie lata pracował niemal na każdym stanowisku w walcowni - od odlewacza przy piecach przez walcarki i nożyce gilotynowe. Jedyne stanowisko, na którym nie pracował, to pierwszy walcownik na walcarce wykańczającej blachy. Tam byli potrzebni mężczyźni słusznego wzrostu i postury, bo nie tylko ręce pracowały, ale nogi też.

Pan Janusz szybko awansował. Zaraz po szkole został pierwszym walcownikiem na walcarce Skoda do produkcji taśm. Nie minęło wiele czasu, kiedy pewnego poranka, tuż przed 6 rano odbijał kartę pracy, a starszy mistrz pokiwał na niego palcem i kazał do siebie przyjść. Pan Janusz od razy pomyślał: "zawaliłem, będzie bura". Kiedy usłyszał, że dziś się nie przebiera w robocze ubranie, wiedział już, że jest źle - wywalili mnie! Ale nie, od tego dnia już nie przebierał się z pozostałymi w szatni, bo został mistrzem, a mistrz to na walcowni szycha.

Odtąd pan Janusz odpowiadał za obsadę pracowników i harmonogram produkcji. - Wypracowałem sobie pewną technikę przy doborze pracowników. Jak przychodzili do mnie młodzi i pytali o pracę, zawsze kazałem im złapać łopatę. Przy walcarkach był bowiem zawsze lewy i prawy pracownik, a na łopacie mogłem sprawdzić, jak jeden czy drugi łapią sprzęt i czy się będą nadawać na konkretną pozycję - wspomina.

W hucie siła mięśni to jedno, myślenie do drugie, ale ścisła współpraca między ludźmi to coś, czego nie spotkał w żadnym innym miejscu. - I choć nie byli to ludzie tylko z Szopienic, ale z całej Polski, to praca stwarzała między nimi ogromną więź. Huta wybudowała dla nich duży hotel robotniczy, dom dla młodych małżeństw, setki mieszkań. Na każdej zmianie pracownik dostawał posiłki regeneracyjne - mleko i np. taką jednogarnkową zupę. Zawsze powtarzam, że huta dawała pracę, jedzenie i mieszkanie, i to dla całych rodzin. Znałem taką - aż 11 osób, od dziadków po wnuki, pracowało w hucie - mówi pan Janusz.

Współpraca była bardzo ważna, bo jeden zespół na zmianie musiał wywalcować aż osiem karuzeli z wylewkami, co dawało liczbę 192 płyt. I nikt nawet nie pomyślał o tym, aby miało się to nie udać. Zwyczajnie takiej możliwości nie było. A co, jeśli więc ktoś "na piecu" nie dawał rady? Wtedy na walcarce nie było czego walcować. Jednak na to też było rozwiązanie. Jeśli ktoś akurat miał słabszy dzień, mówił, że nie daje rady, to ci, którzy akurat mieli przerwę, a 15-minutowa pauza należała się każdemu po 45 minutach pracy, biegli pomagać tam, gdzie ta pomoc była potrzebna, np. przy doładowywaniu do pieca. - A jak się zrobiło więcej, to z tego były dodatkowe pieniądze, więc wszystkim równo zależało - wspomina.

Nawet na wakacjach o hucie się nie zapominało. Kiedy pracownicy wyjeżdżali na urlop, to zabierali ze sobą foldery reklamujące hutę i jej usługi. Taki hutniczy marketing. - Teraz to się śmieję, że hutnicy też PR-owcami byli - mówi.

Nie zawsze było sielankowo. Zdarzały się wypadki, ale od lat 70. ani jednego śmiertelnego. W czterech poważnych zdarzeniach jeden z pracowników stracił nogę, drugi rękę, a kolejny palce na nożycy gilotynowej. Siniaki i obite paznokcie były na porządku dziennym. Ale panu Januszowi szczególnie utkwił w pamięci dzień, kiedy jeden z najlepszych walcowników stanął nagle blady w drzwiach do pokoju mistrzów i powiedział: "zabiłem Witka, pod stołem leży". - Wyskoczyłem z biura, patrzę, stoły spuszczone, ale Witka nie ma. Znalazłem go dopiero w maszynowni. Siedział na ławce, a z głowy zwisał mu płat skóry. Mój kolega na ten widok zemdlał, ale Witek szczęśliwie dożył 83 lat, mimo że ważący kilkaset kilogramów stół walcowniczy spadł mu na głowę - wspomina.

W walcowni pracowały też kobiety, przede wszystkim na stanowiskach, gdzie obsługiwano nożyce krążkowe. Do obronienia i przerzucenia miały 15 ton w ciągu jednej zmiany i dawały radę. - Szczególnie w pamięci zapadła mi Marysia. Postawna kobieta, potrafiła zrobić całą dniówkę, a potem jeszcze poprosić o nadgodziny i wtedy robiła np. trzy tony pasów bateryjnych więcej, niż było przewidziane w planie. A potem wracała do domu, do normalnych domowych obowiązków, bo przecież miała męża i małe dzieci - mówi.

Pan Janusz jest już na emeryturze, ale z tego faktu bardziej cieszy się jego żona niż on sam. - Cały czas mi mówi, że dopiero teraz ma męża w domu. I ma rację. Huta była moim życiem, potrafiłem tam spędzić pełne 24 godziny, choćby wtedy, gdy wprowadzaliśmy nowy patent. Nie mogłem wówczas usiedzieć w domu - mówi.

A teraz lubi podróżować po Polsce i oglądać dachy kościołów. Proboszczowie go pytają, dlaczego się im tak przygląda, a on pyta: - Skąd mieliście blachę na dach? - Z Szopienic! - brzmi odpowiedź. I wtedy znów rozpiera go duma.

Piec służył do uszlachetniania i roztopienia cynku przed walcowaniem. Dostarczany na walcownię surowy cynk z wydziałów destylacji cynku posiadał około 98 proc. czystego cynku oraz około 2 proc. zanieczyszczeń w postaci ołowiu. Technologia produkcji blach cynkowych wymagała jednak niezanieczyszczonego metalu. W tym celu w piecu płyty cynkowe ponownie topiono.

Pojemność pieca wynosiła 50 ton cynku. Początkowo więc był opalany węglem, a od 1967 roku - gazem ziemnym. W skład bloku pieców topielnych wchodziły trzy piece, a ich temperatura dochodziła do 470 stopni Celsjusza. Piece składały się z wanny wsadowej i odlewniczej. - Wsadowy miał za zadanie cały czas uzupełniać piece, które zawsze były na "podgrzewie". Nie można ich było wygasić, bo roztapianie trwałoby kolejne trzy dni, a to generowałoby ogromne straty. Huta nigdy więc nie przestawała pracować, chociaż niedziela przeznaczona była na przegląd urządzeń. Poza tym dniem pracowało się na trzy zmiany po 8 godzin - opowiada pan Janusz.

Karuzela odlewnicza pochodzi z 1903 roku. Cynk roztopiony w piecach przelewano do form odlewniczych zamontowanych na ramie obrotowego stołu, w których po zakrzepnięciu zamieniał się on w wlewki do walcowania. Całość została wyposażona w instalację chłodzącą, doprowadzającą wodę pod każdą z form. Urządzenie umieszczono w pobliżu pieców, a równocześnie układano na nim 24 formy. Karuzelę obracano ręcznie.

- Odlew wykonywało się kielnią, zawieszoną na specjalnych łańcuchach. Pracownik sam musiał nabrać cynk do kielni, a następnie przelać do form. Te nie zmieniły się przez całe istnienie huty. Co prawda przy likwidacji walcowni cynku zostały sprzedane do OM Szopienice, ale z pomocą kolegów udało mi się ją odzyskać - mówi.

Walcarkę wykonano przez Donnersmarckhutte w Zabrzu w 1904 roku. W momencie gdy odlany wlewek przybierał stałą postać, ulegał on wstępnej obróbce na jednej z walcarek duo. Do jej napędu służyła maszyna parowa, wprawiająca w ruch koło zamachowe i przekładnie napędowe, sprzęgnięte z walcami.

Produkcja polegała na kilkakrotnym przełożeniu cynkowego wlewka przez szczelinę między walcami, aby uzyskać odpowiednią grubość. Walcarka była napędzana maszyną parową o mocy 250 KM, a koło zamachowe miało średnicę 7 m i ważyło 30 ton.

W walcowni były dwie linie - blachy i pasy bateryjne. W latach 80. coraz mniej młodych chciało się przyjmować, bo wiadomo, w hucie pot się leje po plecach. - Przychodzili do nas młodzi, którzy jak to mówię, "powioniali" trochę kopalni, ale po jednej dniówce na walcarce już mieli dość. Mówili, że u nas jest ciężej niż na kopalni, chociaż są okna - wspomina pan Janusz.

Urządzenie zostało wykonane przez Donnersmarckhutte w Zabrzu w 1904 roku. Po pierwszej obróbce wlewka w walcarce wstępnej, kilka z nich łączono w tzw. pakiety i walcowano, aby je wykończyć. Produkcja polegała na kilkakrotnym przełożeniu pakietu przez szczelinę między walcami.

Na początku lat 70. urządzenie wyposażono w hydrauliczny stół, który ułatwiał przekładanie ciężkich pakietów. - Najważniejszą osobą tutaj był pierwszy walcownik. Pracował on w fartuchu, na którym miał tak zwane "zole" w miejscu ud. Wszystko dlatego, że pierwszy walcownik operował nie tylko kleszczami, ale musiał też popychać arkusze nogami. Te ważyły całe 160 kg. Jego pomocnicy wówczas mieli za zadanie wyrównywać każdy arkusz, który wchodził do walcarki. I tak kilka razy - mówi pan Janusz. A po co zegar nad walcarką? - A po to, aby każdy pracownik wiedział, jaki nacisk należy zastosować. Zegar wskazywał bowiem nie godziny, a milimetry odległości między walcami - dodaje.

Maszyny parowe zainstalowane w walcowni zostały wyprodukowane w 1903 roku przez firmę Wilhelmshütte Act Ges Bei Sprottau. Każda maszyna parowa miała moc 250 KM i była w stanie wykonać od 25 do 42 obrotów koła zamachowego na minutę.

- Maszyna parowa w hucie to zupełnie inna bajka niż te, których używają w kopalniach. Te nasze miały po dwa silniki, ponieważ potrzebna była większa moc  ze względu na obciążenia przy walcarkach. Zawsze maszynista dbał o funkcjonowanie tych maszyn wraz z panią, która miała za zadanie smarować i utrzymywać porządek na hali. Kilka razy na zmianie musiała więc przejść się z konewką pełną smaru do aż 30 punktów smarowniczych w maszynach. Na tej maszynowni to było tak czysto, że można było w laciach chodzić - śmieje się pan Janusz.

Maszynista za to dbał chociażby o dopływ pary z elektrociepłowni. - Maszynista musiał w poniedziałek przyjść do pracy o 3, a nie tak jak reszta o 6. Jego zadaniem było zamówić parę i uruchomić produkcję - dodaje.

Piec wykorzystywany do podtrzymywania temperatury przewalcowanych na walcarce wstępnej wlewków. Do ogrzewania półokrągło sklepionego wnętrza wykorzystywano system rurek, którymi płynęła para. Piec był potrzebny, jak była nadwyżka pakietów, aby nie wystygły, żeby utrzymać tę temperaturę.

Z walcarki wstępnej arkusze blachy trafiały na nożyce. Tam odbywało się wstępne cięcie blach z wywalcowanych wlewek. Po prostu przy walcowaniu każdy materiał miał naddatek i należało go obciąć oraz wyrównać. W tym miejscu pracował pierwszy i drugi krajacz. Ich obowiązkiem było także sprawdzić również powierzchnię arkuszy - czy nie ma na nich żadnych pęcherzy lub innych zanieczyszczeń, oraz zważyć. Każdy arkusz musiał mieć tę samą szerokość, długość i wagę - mówi pan Janusz.