U nos w chałpie kej sie cośik dzioło i trza było za cymś sie łopowiedzieć, starzik Jorg, kery był nojstarszy, wołoł onkla Wilika, mojego tatulka abo mamulka, coby podeliberować i padoł, że co dwie gowy to niy jedna. I po wyborach żech se pomyślała, że dobrze sie stało, co Syjm to bydzie jedna gowa, a Synat drugo.
Nawet niy momy pojyncio, jak srogo moc mo jedyn "ajchniony" (tyż "ajchniynty" - skrzywiony) krziżyk. Cołki "knif" (trik) polego na tym, coby wiedzieć, przi kym go postawić. Niy może to być żodyn "fołglik" (ptaszek), toż niy noleży przi urnie robić żodnych "konsztikow" (sztuczek), ino szkryflnońć i "ruk-cuk" (szybko) wciepnońć do "kastle" (skrzynki).
Durch godomy ło smrodlawym lufcie, nelonowych bojtlach i plastikowych bawidkach. Bo za "pora" (kilka) lot bydzie z tego srogi "gift" (trucizna), toż sami na siebie kryncymy bic.
Łosprowiałach Wom łostatnio jake buchy cytali za staryj Polski nasze starziki abo łojce. A przeca niy spomniałach ło gryfny frelce Fucince. Niy przinios jom żodyn bocoń, niy znodli jom tyż w kapuście, ale wziyna sie łona z "tintynfleka" (plany atramentu, kleksa).
Kożdy cowiek, Ślonzok tyż swoj rozum mo i niy do sie belecym "zbamońćić" (kokietować). Co inkszego jak ftoś mo jakegoś "liplinga" (ulubieńca) i wiy wiela łon jes wert. Nasz głos tyż jes wiela wert i beztoż niy mogymy go dać jakymuś "lebrowi"
Kej na Ślonsku we 1922 roku nastoła "zwolo" (swoboda) i prziszła Polska, to nasi "starziki" (dziadkowie) wielce sie "radowali" (cieszyli). Ale inkszych już wtynczos "mierziyła" (irytowała) nasza godka. I beztoż ksionc prałat Jan Kapica pedzioł jym na tyski "farze" (probostwie): "My Ślązacy nauczymy się od Was, kochani bracia Polacy z innych dzielnic, ładnie mówić, Wy zaś nauczycie się od nas ładnie pracować".
Nogle i ci kerzi nami "reskiyrujom" (rządzą), i ci kerzi by tego pragli "łocucli" (oprzytomnieli) i jak downi takich "wywołanych" (znanych, sławnych) ludziow ze świyckom trza było szukać, terozki wszyndy jich połno. Coroz ciynży sie łod nich "łobegnać" (opędzić).
Kaj te casy, jak cowiek był mody i cekoł, coby w Boże Ciało "gichało" (lał deszcz), bo wtynczos niy było procesje i szło zdonżyć na "Bonanza" abo "Zorro" w telewizorze. Te gizdy komunisty chciały, żeby w kościele i na procesji było mało ludzi, toż probowali abo jich "zbamońcić" (ogłupić), abo straszyć, że stracom "sztela" (stanowisko).
Zrobiyła sie "hica" (inacy "donc" - upał) i to tako, że niykerym myli sie na dychaniu, a kej przyńdom "pora" (kilka) krokow, to zacynajom "fuceć" (dyszeć, sapać) choćby "damfmaszyna" (maszyna parowa).
Kej naroz na jednym "placu" (miejscu) zebiere sie kupa ludzi, to godomy, że jes "ciźba" abo "presa" (tłok). A jak łoni potym "kajsik" (gdzieś) "ciongnom" (podążają), to padomy, że idom choćby na "pońć" (pielgrzymkę). "Trefiyłach" (spotkałam) takich i to wcale niy na drodze do Piekor, ale na Muchowiec.
Downi "szkolorze" (uczniowie) mieli tabulka i rysik abo "konsek" (kawałek) drotu, a na "frisztik" (śniadanie) do "szule" (szkoły) brali "ponka" (jabłko) i "klapsznita" (kanapka) z "fetym" (smalcem). Dzisioj niy muszom nawet nosić "buchow" (książek), a wszyndy som "sztandy" (stoiska) ze zdrowym "jodłym" (jedzeniem). "Ino" (tylko) jedno łostało jak kedyś - bez "rechtora" (nauczyciela) sie niy łobyńdzie.
Casym "familii" (rodzinie), nawet w "Srogym" (Wielkim) Poście, "przitrefi" (przydarzy) sie "radośnik". Tak downi godali na krzciny "beztoż" (dlatego), że wszyscy sie "radowali" (cieszyli) z "bajtla" (dziecka) kere noleżało już niy "ino" (tylko) do "łojcow" (rodziców), ale tyż do Ponbocka.
Wiosna już "kuko" (zagląda) zza "winkla" (rogu) i przed Wielkanocom ze wszyskym muszymy podonżyć. Trza iś na "stacyje" (drogę krzyżową), "wyciepnońć" (wyrzucić) "habozie" (śmieci, graty), co my je "sztaplowali" (gromadzili) cołko zima, "wypucować" (wyczyścić) "dynkmale" (pomniki) na cmyntorzu, "przirychtować" (przyszykować) "jodło" (jedzenie) i "gyszynki" (prezenty) łod "hazoka" (zajączka).
Kożdy cośik "fajruje" (świętuje). Momy fajery kościelne, państwowe i swojske - "gyburstag" (urodziny), piyrszo "pynzyjo" (emerytura), "ajnwajong" (parapetówkę) skuli nowy "kwatyry" (mieszkania) abo skisz "erbowizny" (odziedziczenia) "chałpy" (domu).
"Durch" (ciągle) "wynokwiajom" (wymyślają) cosik nowego. Może to być "pulwer" (proszek), kery som piere "poflekowane" (poplamione) "łachy" (ubrania), "buchy" (książki), kere "godajom" (mówią), abo "tortynsztiki" (ciastka z kremem) z "filongym" (nadzieniem) niy z tego świata. A "krom" (prócz) "konditoryjow" (cukierni, ciastkarni) momy "kreplownie" (pączkarnie).
No i wykrakali! Kożdy mie napominoł, cobych "dowała pozor" (uważała), bo jes "kełsko" (ślisko) i moga "ujechać" (poślizgnąć się). "Styknył" (wystarczył) momynt i "lizłach" (przewróciłam się). Niywiela brakowało, a łominyłoby mie świyncynie gromnicki, ściskanie garła i piecynie "pecynka" (bochenka) chleba świynty Agaty.
Tak sie "aszymy" (chwalimy) tom naszom godkom, a nikerzi, jak "ino" (tylko) jom posłyszom, to zarozki majom "ajchniynty" (wykrzywiony) "dziób" (twarz), choćby "cyckali" (ssali) cytrona abo jich "gybis" (sztuczna szczęka) "cis" (uwierał). A niyroz nawet niy wiedzom, że tyż godajom po ślonsku.
Na siaroński mroz "gorki" (gorący) "tyj" (herbata) z cytronom, a nawet z "gorzołkom" (wódką, ponoć nojlepszy jes rum - wtynczos momy tyj ze "sztromym" - prądem) niy styknie.
Na wszysko "idzie" (można) z casym "nabadać" (przyzwyczaić się). No i my nabadali na tyn "maras" (brud, błoto, nieporządek), sadze, śmierdzoncy "luft" (powietrze).
Na sama Barborka śjechały do Katowicow "auslyndry" (obcokrajowcy) na "byzuch" (z wizytą), coby nom wongel wybić z gowy. Wszysko "beztoż" (dlatego), żeby "luft" (powietrze) niy był smrodlawy, bo ani ludzie, ani "stromy" (drzewa) tego niy szczimiom. "Styknie" (wystarczy) "wejrzeć" (spojrzeć) bez łokno, coby nic niy widzieć, abo "pora" (kilka) razy se dychnońć, coby "kucać" (kaszleć) cołki dziyń.
"Skuli" (z powodu) tego "fajrowanio" (świętowania), a tak po prowdzie to skisz "fany" (flagi, sztandaru, chorągwi) "mory mie brały" (straciłam cierpliwość). Bo choć, jak inksze Ślonzoki, niy mom w "modzie" (zwyczaju) wywiyszać fany, to niy zrobić tego na taki "gyburstag" (urodziny) byłoby "gańba" (wstyd).
Myślałach, co mi sie "ino" (tylko) zdowo, ale terozki już wiym na "zicher" (100 procynt), że nikerym sie rozum w "śmiyrkyjza" (tyż: "szmiyrkyjza" - ser do smarowania) łobroco. To taki nasz "auzdruk" (powiedzonko) i tak zawdy godali starzik "Jorg" (Jerzy) ło "gupielokach" (idiotach) abo kej chcieli komuś "nazdać" (nawymyślać).
Kamratka "dała mi skozać" (powiadomiła mnie przez kogoś), co mom ś niom iś do "warynhałzu" (domu towarowego), bo chce se "sprawić" (kupić) "mantel" (płaszcz). Mioł być z "futrowkom" (podszewką), "watelinom" (watolina - gruba dzianina ocieplająca) i "mołt" (beżowy), coby ji pasowoł do "huta" (kapelusza), "taśki" (torebki) i "szczewikow" (butów) na "szpekzoli" (tzw. słoninie - grubej podeszwie).
Niy muszymy sie "sztiglować" (stroić) ani kupować biletow do tyjatru, bo tyjater, i to taki z "binom" (sceną) i "szałszpilerami" (aktorami), momy na kożdym kroku. Cowiek cuje sie keby na "romlu" (odpustowym kiermaszu), kaj kożdy go "wochli" (kusi) na swoj "sztand" (stoisko) i "bamońci" (kokietuje). Ale "bamońcić" to tyż godać łod rzecy i tukej nawet to "sztimuje" (pasuje).
Zrobiyło sie "gorko" (gorąco) i "hica" (upał) niy łodpuszco. Niykerzi majom w "robocie" (pracy) "hicyfraj" (wolne z powodu upału), inksi dostowajom za darmo "zelter" (wodę sodową). Na "sztandach" (straganach) już downo "idzie" (można) kupić "augustki" (tyż "jakubowki" - papierówki) i jagody. A "frelki" (panienki) "łoblykajom" (ubierają) "kwiotkowane" (w kwiatowe wzory) "szaty" (sukienki) i to jym "fest" (bardzo) "leje" (pasuje).
Niydowno "trefiyłach" (spotkałam) "Walaszcyno" (panią Walaszek), kero sie "poasiyła" (pochwaliła), że "przekludziyła" (przeprowadziła) sie z "hinterhauzu" (oficyny, tylnego domu) do "fodehauzu" (przedniej, reprezentacyjnej części kamienicy). I choć poszła z dwoch "izbow" (pokoi) na "ańcla" (jednoizbową kawalerkę), to i tak "sztajgła" (awansowała). "Wajała" (narzekała) "ino" (tylko) na to, co na chałpie niy ma świyntego Krzisztofa.
Za bajtla jedni "szpicowali dakle", drudzy "morchle", a inksi uszy (wytężali słuch), jak "łojce" (rodzice) godali po cichu abo po niymiecku.
Za Niymca dlo kożdy porzonny kobiyty nojważniyjsze były: Kinder, Kueche i Kirche - "bajtle" (dzieci), kuchnia i kościoł. "Wynokwiył" (wymyślił) to cysorz Wilym II i na Ślonsku wszyscy sie tego czimali. A co ze "starymi frelami" (starymi pannami), "zowitkami" (pannami z dzieckiem) abo tymi po "szajdongu" (rozwodzie)? Musiały iś do "roboty" (pracy).
Jak mie coś "latoś" (w tym roku) łozjedzie, pewnikym bydzie to "koło" (rower). Bo ledwo "wyleza" (wyjdę) z "chałpy" (domu), na kożdym kroku mijajom mie ludzie na kołach. Wszyscy to kwolom, a już nojbarzi "dochtory" (lekarze). Ale te cyklisty "gzujom" (pędzą) keby jakeś "szuse" (raptusy) po chodniku, a jo "ponknońć" (cofnąć, usunąć) sie "gibko" (szybko) niy "poradza" (potrafię). Choć kedyś godali, że nojgorszo "gańba" (wstyd) jes wtynczos, jak kogoś przejedzie "belowa" (beczkowóz do opróżniania szamba).
Niywiela brakowało, a "chyciyłabych się" (weszłabym w konflikt) z jednom kamratkom. A poszło ło nasz ślonski żur. Ale jakżech "zmiarkowała" (zorientowałam się), co "skuli" (z powodu) żuru jedna kobiyta z Bytonia "zawarli" (zamknęli) do "herestu" (więzienia), zaroz mi sie "tuplikowanio" (tłumaczenia) łodechciało, bo przeca kożdy może godać na to, co jodo, jak mu sie "ino" (tylko) podobo.
"Na świyntego Grzegorza idzie zima do morza". Tak godali, ale cy łona "latoś" (w tym roku) ło tym wiy? Gregorjankow już żodyn niy "fajruje" (świętuje), "rechtory" (nauczyciele) niy chodzom po "fechcie" (prośbie), a ło mszach gregorjańskich tyż mało fto pamiynto.
To musioł ftoś "zaheksować" (zaczarować, "heksa" to czarownica), bo bydymy mieć "latoś" (w tym roku) "srogo" (wielka) "haja" (awantura), kej zacnom sie "prać" (bić) "faszing" (karnawał) z postym. Bo fto to widzioł, coby w jedyn dziyń przipodały Popielec i Walyntynki.
Fto niy nawiedziył kościelnych betlyjkow, to już jes "po ptokach" (za późno). Downi na Matka Bosko Gromnicno wszysko musiało być "poschroniane" (pochowane). U jednych "gojiki", a u inkszych "kristbaumy" (choinki) "wyciepowało" (wyrzucało) sie na "hasiok" (śmietnik) abo "hajcowało" (paliło) niymi w kachloku. Prastarzik "Wicek" (Wincenty) strugali ś nich "rogolki" (tyż "fyrlaczki" - mątewki), ale teroz to sie żodnymu niy "werci" (opłaca).
Ani my sie łobejrzeli, kej "pizła" (stuknęła) nom setka, bo to jes setno "tajla" (część) naszy ślonski godki. "Cajtongowy" (gazetowy) godki, ale niy "ino" (tylko). Zaclimy spominać stare dzieje, mode lata, "łostomajte" (rozmaite) "ausdruki" (powiedzonka), coby potym "poradzić" (potrafić) godać "na cołki karpyntel" (na cały regulator, głośno) i pokozać "auslyndrom" (nietutejszym), jak to "gryfnie" (pięknie) być Ślonzokym.
Coby wszysko "spamiyntać" (zapamiętać), cowiek by musioł mieć "łeb" (głowę) jak "elefant" (słoń). Beztoż noszymy w "taśce" (torebce) "notice" (notesy) abo "glinglace" (dzwonki) w telefonach dowajom nom znać, co noleży zrobić. Downi tego niy było, a moj tatulek wionzoł se "knołtel" (węzeł) na "sznupetli" (tyż "taszyntuchu" - chusteczce do nosa).
Naucylimy sie "łochowować" (dbać, szanować) nasza "erbowizna" (dziedzictwo) - stare fotografie, "libysbrify" (listy miłosne), "kantycki" (zbior kolyndow i pastorałkow), kere były w naszy familii łod downa, "starcyne" (babcine) korole i "starzikowo" (dziadkowa) karbidka, bo som dlo nos "wiela wert" (dużo warte). "Flyjgujymy" (pielęgnujemy) tyż nasze "fajery" (święta, uroczystości), godka, a teraz prziszeł cas na Barborka.
Jak ftoś sie wielce nerwowoł, to u nos godali, co mo nerwy "jak giszyserby" (koncern Spadkobierców Gieschego). Była to "srogo" (duża) fyrma, do kery noleżało wszysko dokoła. Niy "ino" (tylko) huty i "gruby" (kopalnie), ale tyż chałpy, pola, a nawet lasy ("Gieschewald" - las Gieschego). Toż coby sie z tych nerwow łopamiyntać, nojlepi "porzykać" (pomodlić się) rożaniec.
Łosprowialimy niydowno ło kartoflach i zaroz dostałach "cips" (smak) na kartoflane placki, take "posute" (posypane) cukrym. Niy twało dugo, jak łodezwała sie moja "galynblaza" (woreczek żółciowy), tożech wiela niy pomaszkyciyła. Ale przeca niy samymi kartoflami Ślonzok zawdy żył.
Wszyscy radzi jodajom łogorki kiszone w "bonclokach" (glinianych garnkach) abo w beckach. A nojlepsze som te, przedowane na łodpuście u świynty Anny na Nikiszu. Jak sie tam "trefiymy" (spotkamy), to Wom pokoża "sztand" (stoisko) kaj je "idzie" (można) kupić. A że łogorki som terozki "żdrzałe" (tyż "zdrzałe" - dojrzałe) i tonie, beztoż momy sezon łogorkowy.
Godać to niy "gańba" (wstyd), gańba to niy godać. A już jak ftosik godać "poradzi" (potrafi), jes to jego łobywatelski, ślonski łobowionzek i "wiela" (ile) przi tym uciechy, spominkow i kajby my sie niy "trefiyli" (spotkali), zarozki cujymy sie jak w doma. Tak tyż było w ślonskym muzyjum jak "skuli" (z powodu) ty naszy godki łodprawialimy "srogo" (wielka) "fajera" (uroczystość).
Copyright © Agora SA
Dzisiejsza gazeta (e-wydanie)