Szklane kubiki świecą wieczorami białym matowym światłem i odwracają uwagę kierowców na dwupasmowej drodze, która biegnie obok katowickiego Spodka. Niemal od zawsze stała tu kopalnia. Była świadkiem. Patrzyła, jak rodzi się miasto, bogaci się, zyskuje miano „klein Paris”. Obserwowała, jak rosną nowe ulice: Nicolaistrasse, Bismarckstrasse i elegancka Grundmannstrasse. Słuchała ludzi, którzy zjeżdżali pod ziemię. Rozmawiali po śląsku, niemiecku, polsku.

Historia jej nie omijała, zmieniała imiona: Ferdinandgrube, Ferdynand, KWK „Katowice”. Kopalnia pamiętała wszystko, co najważniejsze: powstania, Korfantego, plebiscyt, wojnę. Katowice i Kattowitz, potem Stalinogród. Gierka, „Cysorza” i strzały na Wujku. Żyła, dopóki był węgiel. Umarła po cichu w marcu 1999 roku, po 176 latach. Dała 120 milionów ton węgla. Zostały po niej ruiny budynków, zardzewiałe wieże maszyn wyciągowych i zasypane szyby. Szklane kubiki, które wyrastają spod ziemi, mówią, że węgla już tutaj nie ma. Ale pamięci nie da się zasypać. Pamięć została. Muzeum Śląskie, które wyrosło na gruzach starej kopalni, ma być jej strażnikiem. Jak wypełni to zadanie?

Dariusz Kortko

Wśród warszawskich polityków zapanował strach ­ a co jeśli muzeum historii Śląska pokaże przeszłość niepolską?

DARIUSZ KORTKO, LIDIA OSTAŁOWSKA

4 września 1790 roku. Niemiecki poeta Johann Wolfgang Goethe czyta swoje wiersze w świetlicy kopalni Fryderyk. Towarzyszą mu książę Karol August von Sachsen-Weimar i hrabia Fryderyk Wilhelm von Reden, minister przemysłu w rządzie pruskim. Są w podróży. Zanim pojadą dalej, Goethe chce obejrzeć cud techniki – pierwszą na kontynencie maszynę parową do odwadniania kopalnianych chodników. Najpierw płynęła z Cardiff w Walii statkiem do Szczecina, potem barkami po Odrze do Deszowic. Stamtąd rozmontowaną maszynę furmanki wiozły do Tarnowskich Gór. Była wysoka, ważyła 34 tony – postawiono dla niej specjalny budynek. Kosztowała 15 tys. talarów, więcej niż całoroczne zarobki wszystkich pracowników. Górnicy recytują poecie własny dwuwiersz pełen aluzji do starogermańskiej mitologii:
Witaj nadobny synu Tuista
Tutaj na drugim tronie dzikiej Morwenji”.
Już w karecie pędzącej do Krakowa i Wieliczki Goethe rewanżuje się słowami: „Z dala od wykształconych ludzi, na końcu państwa, kto wam pomaga skarby odkrywać i je szczęśliwie podnosić do światła? Tylko rozum i uczciwość. Są to bowiem klucze, prowadzące do każdego skarbu, który ziemia kryje”. Posłaniec von Redena wraca z kartką do kopalni i wpisuje sentencję do księgi pamiątkowej. Dla pruskich urzędników górniczych to zniewaga. Odpowiadają Goethemu: „Choć na rubieżach państwa, lecz jeszcze przy wykształconych ludziach”. 222 lata później Goethe znów rozpala.

PIAST KOŁODZIEJ, ROLADA I MODRO KAPUSTA

W miejscu, gdzie do 1998 roku działała kopalnia Katowice, trwa budowa nowego Muzeum Śląskiego za 326 milionów złotych, głównie z unijnej dotacji. Resztę dokładają państwo i samorząd. Konstrukcja schowana 13 metrów pod ziemią ma wielkość dwóch boisk piłkarskich. Na powierzchni jest tylko czteropiętrowy gmach dyrekcji i szklane wieże, które doświetlają wnętrza. Architekt Florian Riegler, Austriak z Grazu, o pomyśle: „Od początku było dla nas jasne, że muzeum, zamiast zachwycać estetyką fasady, powinno skupiać się na treści. Dlatego zdecydowaliśmy, żeby było jak kopalnia, w której ukryte musi być to, co na Śląsku najcenniejsze”.

Dyrektorem od 2008 roku jest Leszek Jodliński, rocznik 1967. Absolwent Uniwersytetu Jagiellońskiego, historyk sztuki z Gliwic, kierował tam miejskim muzeum. W Katowicach zdobywa sojuszników w samorządzie i biznesie, nawiązuje kontakty z kolegami z Europy, organizuje lekcje języka śląskiego, wydaje ponad 70 książek, dzieła sztuki pokazuje na chodniku. Za jego dyrekcji frekwencja wzrasta czterokrotnie. Jodliński zauważa, że muzeum nigdy nie zajmowało się historią inną niż polska. Proponuje: zróbmy stałą wystawę o Górnym Śląsku na najniższym poziomie nowego budynku. Podobne ekspozycje zrobili już Czesi w Opawie i Niemcy w dwujęzycznym Schlesisches Museum w Görlitz. Polska też powinna taką mieć.

Muzeum Śląskie działa od 1920 roku, ale jego reprezentacyjną siedzibę otwarto tuż przed wojną. Na frontonie wizerunek górnika w stroju Piasta Kołodzieja symbolizował polskość tych ziem. Wkrótce Niemcy zarządzili rozbiórkę gmachu, a większość zbiorów zniszczyli. Dopiero za „Solidarności” w środowisku akademickim zawiązał się komitet na rzecz odbudowy muzeum. Przewodziła mu prof. Ewa Chojecka, znana historyczka sztuki. W starym hotelu przy alei Korfantego urządzano pierwsze wystawy. Ale placówka nie zajmowała się zbyt energicznie śląskimi sprawami ani w PRL, ani w demokratycznej Polsce. I nie włączyła się w burzliwą dyskusję z ostatnich lat o regionalnej tożsamości.

W magazynach – głównie sztuka. Są też dewocjonalia, zabawki, stroje ludowe, sprzęty gospodarstwa domowego, silesiana z okresu powstań śląskich i plebiscytu, powojenne plakaty i zdjęcia. Ze średniowiecza niewiele. Eksponaty to przede wszystkim XIX i XX wiek. Stulecia, w których Polakom trudno się odnaleźć. Tak wynika z badania opinii publicznej, które dyrektor Jodliński zamówił, kiedy rozważał koncepcję wystawy. W Warszawie czy Poznaniu Śląsk kojarzy się z przestępczością i bezrobociem. Ślązacy to ludzie nieokreśleni narodowościowo, nie można im ufać. Z dobrych rzeczy: dawne koncerty w Spodku, rolada i modro kapusta, Gustlik z „Czterech pancernych i psa”. Hasło: „Śląsk piastowski, zawsze polski”. Powstania śląskie? Ludzie nie wiedzą, czy to porażka, czy sukces.

Leszek Jodliński: – Wszystko poplątane, fikcja miesza się z prawdą. Czytelnicy wzruszają się losem harcerzy zrzucanych przez hitlerowców z wieży spadochronowej w parku Kościuszki w Katowicach, a to kreacja literacka Kazimierza Gołby z lat 50. powtórzona w 1976 roku w filmie „Ptaki ptakom”. Zwycięża narracja toksyczna i wielokrotnie zakłamana. Każdy trzyma się swojej wersji, umyka niejednoznaczność historii.

Katowicki publicysta Michał Smolorz (zmarł na początku 2013 roku) wciąż wypominał elitom niewiedzę: „Do nielicznych dociera, że Ślązacy mają swoją autonomiczną historię, odrębną od reszty kraju – przez blisko 600 lat żyli bowiem poza Polską (...) Śląsk nie uczestniczył w Polsce jagiellońskiej, pod Grunwaldem stał u boku Krzyżaków, zaś szwedzki król Karol XII przyniósł tutejszym luteranom wolność religijną. Ślązacy nigdy nie byli pod zaborami, nie doświadczali przegranych powstań, nie czytali dzieł wieszczów, nie znali bohaterów powieści »ku pokrzepieniu serc«, pokornie służyli w kolejnych Wehrmachtach. Nawet taki demon polskiej historii jak pruski król Fryderyk II Hohenzollern ma tu oblicze twórcy nowoczesnego państwa prawa, w którym zaczął się wielki rozwój cywilizacyjny Górnego Śląska”.

Leszek Jodliński chce opowieści o Górnoślązakach bez tradycyjnego polewania narodowym sosem – polskim lub niemieckim. Prosi naukowców z różnych dziedzin, by wskazali najważniejsze momenty w dziejach regionu. Każdy ze swojej działki.

Irma Kozina, historyczka sztuki z Uniwersytetu Śląskiego, specjalistka od pałaców arystokracji: – Ludzie w XVIII wieku pisali, że na Śląsku jedzie się przez lasy, mija wioski, czasem jakiś dworek. Potem Reden sprowadza pierwszą maszynę parową – i powstają giganty przemysłowe! Leszek Jodliński: – Udział w industrializacji Europy jest ważnym składnikiem górnośląskiej tożsamości. To zrozumiałe dla Europejczyków. Uczą się o tym w szkołach.

A więc decyzja. Początek wystawy – maszyna parowa i Goethe. Potem m.in. rozwój transportu, pruskie dążenie do modernizacji, koncerny, konfesje, wybitne postaci (w tym nobliści), powstania, wojna, volkslisty itd. Wszystko, co przed maszyną parową – do „kapsuł czasu”, wyodrębnionych przestrzeni poza głównym szlakiem zwiedzania. Bo miejsca mało, ledwo 1352 m kw.

W samorządzie nad wystawą czuwa Jerzy Gorzelik, przewodniczący Ruchu Autonomii Śląska: – Spodobała mi się. Nowe myślenie, rozmach, odpowiedź na potrzeby Górnoślązaków, dla których tożsamość to kwestia wyboru. Ale w Warszawie szlachecki dworek budzi większy sentyment niż architektura przemysłowa.

W czerwcu 2012 roku Jodliński umieszcza wytyczne dla uczestników konkursu na scenariusz wystawy na stronie internetowej muzeum.

ZA NIEMCA HAROWAŁBYM W HUCIE CYNKU I SZYBKO BYM UMARŁ

Piotr Spyra – historyk, rówieśnik Jodlińskiego – działał już w ZChN, LPR i PiS. Zakładał Ruch Obywatelski „Polski Śląsk”. W 2010 w wyborach samorządowych dostaje się z listy PO do sejmiku województwa. Platforma ma w nim 22 na 48 głosów. Żeby skutecznie rządzić, musi współpracować z dwoma radnymi z PSL i trzema z Ruchu Autonomii Śląska. RAŚ mówi o niezależności od stolicy podobnej do przedwojennej, o śląskim skarbie, narodowości i uznaniu śląskiego za odrębny język. Na Ruch głosowało ponad 170 tys.

Jerzy Gorzelik, szef RAŚ, wchodzi do zarządu województwa i odpowiada m.in. za kulturę.

Rok później Spyra zostaje wicewojewodą. W czerwcu zagląda na stronę muzeum, czyta najnowsze dokumenty o wystawie i melduje na Twitterze: „Muzeum Śląskie ma wizję regionu w duchu niemieckiego nacjonalizmu”. – To był impuls serca. Zabolało mnie, że Polacy są tłem dla niemieckich hut i kopalni. W wytycznych Jodlińskiego przedstawieni są jako poddani, którzy mogą tylko całować rękę niemieckiego pana. Czy historię Górnego Śląska trzeba zaczynać od niemieckich arystokratów i fabrykantów? Ślązacy nie bywali na rautach w zamku u książąt pszczyńskich. Za Niemca harowałbym w hucie cynku i szybko bym umarł.

Spyrowie – Ślązacy z dziada pradziada. Chłopi spod Pszczyny, za cesarza obrabiali książęce pola. Nastaje Polska, od razu inaczej. Dziadek Wilhelm jest mistrzem kowalskim. Dziadek Alojzy idzie do seminarium nauczycielskiego. Wojna przerywa awans rodziny. Alojzy nie podpisuje volkslisty i trafia do Auschwitz. Wilhelm podpisuje i spokojnie zajmuje się kowalstwem. Dwóch wujków nie wraca spod Stalingradu. Znowu Polska. Ojciec Spyry jest inżynierem w kopalni Piast, mama pracuje w archiwum.

Spyra: – Tyle Polsce zawdzięczamy! Wreszcie możemy mówić, że jesteśmy Ślązakami i Polakami. Za Niemca nikt nie mógł tak powiedzieć. Adam Matusiewicz, marszałek województwa śląskiego, ma sporo na głowie. Reformuje regionalną kolej. Na Stadionie Śląskim inspektor wstrzymuje budowę. Warszawa wypomina koalicję z RAŚ. Wpływowi koledzy z Platformy pamiętają wypowiedź Gorzelika dla „Rzeczpospolitej”: „Nie rozumiem, dlaczego dzieci śląskie mają czytać Sienkiewicza i uczyć się o polskich uniesieniach. Ta kultura jest nam kompletnie obca”. Szef RAŚ przypomniał też słowa brytyjskiego premiera Davida Lloyda George’a z 1919 roku, że oddać Polsce śląski przemysł, to jak oddać małpie zegarek. A potem wysłał list do prezydenta Komorowskiego, że czuje się zwolniony z lojalności wobec państwa.

- Miałem tego wszystkiego dosyć. Potrzebowałem spokoju. Wakacje, piękny letni wieczór, wyszedłem do ogródka – wspomina Matusiewicz. – Nagle telefon. Jeden ze śląskich posłów Platformy (wybaczcie, nazwiska nie zdradzę) piekli się: „Wiesz, co się dzieje u ciebie w muzeum?”. Mówi o sabotażu. Wściekłem się.

Dyrektor Leszek Jodliński: – Zadzwonił około 21. Kazał mi „wypierdolić” koncepcję wystawy.

Ja, że tego nie zrobię. A on, czy na pewno chcę być dyrektorem. Panie marszałku, nie za każdą cenę. Pewnie myślał, że zastukam obcasami i stanę na baczność. Ale po dwóch godzinach odezwał się znowu i przeprosił. To mnie ujęło. Umówiliśmy się na następny dzień.

Nazajutrz Matusiewicz drąży. Pyta o Kulturkampf. Czy naprawdę przyczynił się do rozwoju życia kulturalno-narodowego Ślązaków? I o secesję, która na Śląsk dotarła z Berlina przez Wiedeń i Kraków. Dlaczego Kraków wymieniony na ostatnim miejscu? Jodliński przekonuje, że wystawa na pewno nie będzie wzbudzała tak wielkich emocji. Sprawa wydaje się załatwiona.

NOBLIŚCI Z DWORCA W KOLUSZKACH

Kilka dni później „Dziennik Zachodni” pyta na pierwszej stronie: „RAŚ zawłaszcza. Prawda czy fałsz?”. Publicystka Teresa Semik oskarża: „O tym, co dziś jest historią Śląska i co będzie wizytówką nowego muzeum, decydują naukowcy powiązani z RAŚ (nazywani wdzięcznie rasiowymi historykami), a przynajmniej powiązani z wicemarszałkiem Jerzym Gorzelikiem: prof. Ewa Chojecka, promotorka pracy doktorskiej Gorzelika, i dr Irma Kozina z tego samego co Gorzelik zakładu historii sztuki UŚ”. Semik rozprawia się z wizją wystawy:

- Historia Śląska zaczyna się od maszyny parowej. Wprawdzie przyszła z Anglii, ale obsługa techniczna już z Prus. - Dlaczego Goethe? W Tarnowskich Górach „Fausta” nie napisał. - Wszystko, co niemieckie, jawi się jako pozytywne i wspaniałe. Specyficznie śląski ma być wypas krów i gęsi przez dzieci w czasie wojny. - Śląsk Austriacki, zwłaszcza Śląsk Cieszyński, jest mało atrakcyjny dla tak szacownego muzeum, a co dopiero średniowiecze, gdy po tej ziemi pałętali się jacyś Piastowie. - Powstańcy śląscy pojawiają się grzecznościowo. - W dziale wybitne postaci są wymienieni głównie Niemcy. - „Śląscy” nobliści zdobywali nagrody, ale dla Niemiec i USA. Związani byli z niemiecką formacją kulturową. Równie dobrze mogli się urodzić przypadkowo na dworcu w Koluszkach. Marszałek Matusiewicz: – Mój cudowny plan zamiecenia sprawy pod dywan spalił na panewce.

A GDZIE BYŁA MATKA NIEMKA?

Komisja konkursowa złożona z muzealników i profesorów musi wybrać scenariusz, według którego powstanie wystawa. Na październikowe obrady zgłasza się Andrzej Krzystyniak, pełnomocnik wojewody ds. kombatantów, członek zespołu redakcyjnego pisma „Myśl.pl”, wydawanego przez Fundację im. Bolesława Chrobrego (kieruje nią Sylwester Chruszcz, były działacz Ligi Polskich Rodzin). Chce wejść na salę. Mówi, że jest od marszałka, ma obserwować posiedzenie.

Prof. Ewa Chojecka, przewodnicząca komisji: – Marszałek potraktował nas jak patałachów. Co, politruk przychodzi? Znów jak za dawnych czasów mamy słuchać, co władza rozkaże? Profesorowie Marek Szczepański, socjolog, i historyk Ryszard Kaczmarek oświadczyli, że wyjdą, jeśli wpuszczę pana Krzystyniaka. Musiałam ratować marszałka przed złamaniem prawa i kompromitacją. Nie zgodziłam się.

Adam Matusiewicz: – Chciałem dobrze dla Jodlińskiego, żeby wszyscy zobaczyli, że panuję nad muzeum. A dyrektor mi się sprzeciwił i jeszcze ogłosił to w mediach. No jak to wygląda? Szef wysyła do muzeum swojego człowieka i ten człowiek zostaje przed drzwiami.

W wywiadzie dla Teresy Semik marszałek oświadcza, że wytyczne były „absolutnie skandaliczne i niedopuszczalne. (...). Odtąd żaden materiał dotyczący tej wystawy nie ukaże się bez mojej osobistej akceptacji”.

Wtedy głos zabierają politycy. „Wystawa to próba rewizji historii” – woła Zbyszek Zaborowski, szef SLD na Śląsku. Dorota Arciszewska-Mielewczyk, posłanka PiS, ogłasza w Sejmie: „Zafałszowany proniemiecki scenariusz jest prowokacją antypolską”. Wojciech Szarama kierujący śląskim PiS uzupełnia: „Nie powinno to dziwić, skoro za kulturę w województwie odpowiada przewodniczący RAŚ, który głosi bez skrępowania, że jego ojczyzną nie jest Polska, tylko Górny Śląsk”.

Publicysta Piotr Semka: „Dla RAŚ kontrola nad muzeami i instytucjami kultury to punkt wyjścia do dominacji nad pamięcią regionu. Politycy PO nie rozumieją, że gra idzie o oblicze tożsamości Śląska. Zbiegają się moda na multikulti, lekceważenie postulatów polskości w mediach i bezradność Platformy”.

Metropolita górnośląski arcybiskup Wiktor Skworc podczas mszy za ojczyznę o wystawie: „Oczekujemy, że będzie nie tylko przypadkowym zbiorem odprysków czy peryferii historii”.

Duchowni z Wydziału Teologicznego UŚ piszą do marszałka: „W tej wystawie Ślązak jest Ślązakiem tylko pod jednym warunkiem, gdy przestaje czuć i myśleć po polsku”. Historyczka sztuki Irma Kozina, która odkurzyła maszynę parową: – Potraktowali mnie jak szpiega niemieckiego. Moja rodzina to powstańcy styczniowi i warszawscy, a oni uznali mnie za Germankę.

Pod koniec października marszałek organizuje otwartą debatę o wystawie. Przychodzi kilkadziesiąt osób. Niemal każdy chce mówić.

Bogdan Kasprowicz z Instytutu Lwowskiego i Związku Ormian w Polsce: – Jakie znaczenie będą miały historie Kresowian w tej wystawie? My tu nie jesteśmy na zasadzie gości, gastarbeiterów, kolonizatorów. My tu jesteśmy współgospodarzami, bo w tym charakterze zostaliśmy tu przytransportowani.

Grzegorz Grześkowak z Rodziny Policyjnej 1939: – Policja województwa śląskiego, formacja uzbrojona, pełniła swoją służbę tylko 17 lat. W tym czasie 22 funkcjonariuszy oddało życie w walce z przestępczością. Wystawa nie może się bez nich obyć.

Jadwiga Chmielowska, dziennikarka i nauczycielka, kiedyś działaczka „Solidarności”: – Mowa tu była o matkach, żeby na wystawie pokazać Śląsk z ich punktu widzenia. A gdzie była matka Niemka, która głosowała w 1933 roku i do władzy doszedł Hitler? To jest relatywizm, postmodernizm!

I podobnie przez kilka godzin.

Ewa Chojecka: – Wyglądało, że z tą wystawą wystartujemy w Europę, że wreszcie będziemy mieli nowoczesne muzeum, a tu nieszczęście.

Pani profesor pracowała nad wystawą zgodnie z naukowym warsztatem i etyką humanisty. Teraz przygotowuje argumenty za: – Nie przetrawiliśmy historii XX wieku, nasza pamięć jest poszatkowana. Na Górnym Śląsku zerwano ją np. po pierwszej wojnie światowej, gdy Rzeczpospolita chciała odciąć się od dziedzictwa pruskiego. Kolejne zerwanie w 1939, kiedy naziści niszczyli dziedzictwo dwudziestolecia. W 1945 nowa pamięć. Polskę przesunięto na zachód jak szafę, a na Górny Śląsk wrzucono setki tysięcy Kresowian. PRL narzucił jednorodność narodową i konfesyjną. Kto się nie mieścił w schemacie, był wykluczony.

Ludzie na własny użytek tworzyli prywatne wersje historii. Teraz, gdy odtwarzamy ciągłość i poznajemy nowe, czasem niewygodne fakty, rodzi się strach. A jeśli moja prawda okaże się niepełna albo fałszywa, to jak się odnajdę?

Ewa Chojecka z profesor Ludgardą Buzek, byłą żoną szefa Parlamentu Europejskiego, wpraszają się do Adama Matusiewicza. Chcą zapytać, jak czuliby się Polacy, gdyby w Schlesisches Museum w Görlitz urządzono antypolską nagonkę. Podobno w niemieckim MSZ rozmawiano o tym, co się dzieje w Katowicach. A marszałek tylko o Jodlińskim: „Ja go muszę usunąć. On mnie osobiście obraził”.

NIE MASZ PRAWA JEŹDZIĆ PO WIESZCZACH

Bronisław Komorowski, z wykształcenia historyk, często bywa w zameczku Mościckiego w Wiśle. Zaprasza na obiady polityków, naukowców, twórców kultury. W Barbórkę podczas takiego spotkania Irma Kozina podchodzi do prezydenta. Rozmowa podobno wygląda tak:

Kozina: – Dyrektor Jodliński jest prześladowany, bo eksponuje niemieckie wątki w historii Górnego Śląska.

Prezydent: – Jest dla mnie oczywiste, że historia to rzecz interpretacji.

Kozina: – Raczej faktów.

Prezydent: – Tak, droga pani, ale te fakty można interpretować. Jodliński powinien je interpretować zgodnie z polską racją stanu. No ale jak ktoś chce umierać za Śląsk, to mu kancelaria nawet jakąś wiązankę ufunduje.

Kozina: – A ja myślałam, że polska racja stanu to prawda, Bóg, honor i ojczyzna. Prezydent odwraca się i odchodzi.

Kozina myśli: – Zaatakowano historię. Jaka narracja władzy, taka i historii. A ja jestem zobowiązana mówić prawdę, dzielić się wiedzą. Zdawało mi się, że nastał czas oczyszczenia. Ale nie, i to budzi w Ślązakach agresję. Czasem mówią do mnie: „Ty polska okupantko Śląska”. A ja się czuję miłośniczką.

Kozina nie wie, że w śląskiej Platformie „opcja komorowska” chce nawrócić nieprawomyślnych Ślązaków na Polskę. A „opcja śląska” z Tomaszem Tomczykiewiczem, przewodniczącym partii w regionie, powstrzymuje polski hurapatriotyzm, bo razi wielu śląskich wyborców. Pamiętają wyniki ostatniego spisu powszechnego: w Polsce jest aż 847 tys. Ślązaków.

Opcje ciągle się ścierają. Na przykład o rocznicową wystawę w Senacie. Przeciw nazwie „Górny Śląsk w ogniu. Czas Powstań Śląskich” protestują „komorowscy”. Bo słowo „ogień” sugeruje wojnę, a nie „zryw powstańczy i plebiscyt”. Protest skuteczny, po ogniu ani śladu. Nowy tytuł: „Górny Śląsk. Czas Powstań Śląskich”. Prezydent musi pilnować, żeby Platforma nie wyszła na partię kosmopolitów, w przeciwieństwie do PiS, który dba o sprawę narodową. Może dlatego w rocznicę wybuchu drugiej wojny mówi w Katowicach: „Niektórzy podają w wątpliwość patriotyzm polski Ślązaków, którzy gdzieś tracą swoją świadomość pomiędzy Oberschlesien a Górnym Śląskiem”. Prezydentowi nie podoba się sojusz PO z RAŚ: „Takie ukształtowanie koalicji może oznaczać lekcję, jaką odebrał w znanej baśni uczeń czarnoksiężnika, który uruchomił złe moce, a potem nad nimi nie był w stanie zapanować”.

Tak samo profesor historii Tomasz Nałęcz, prezydencki doradca: „Obawiam się, że patriotyzm śląski, a dokładniej patriotyzm górnośląski, bo tam działa RAŚ, jest przeciwstawiany patriotyzmowi polskiemu. Proszę spojrzeć na patriotyzm kaszubski. W tamtym regionie nikt go nie przeciwstawia polskości. Urokiem samorządności jest to, że nie konfrontuje ona patriotyzmu państwowego z patriotyzmem lokalnym. Jeden idealnie powinien dopełniać drugi. RAŚ neguje to dopełnianie”.

Szef Ruchu Jerzy Gorzelik: – My tylko się zastanawiamy, czemu ma służyć historia. Zaprogramowaniu młodego człowieka na dobrego Polaka, posłusznego obywatela państwa narodowego? Czy raczej lekcji krytycyzmu, poszukiwania źródeł i dochodzenia do własnych interpretacji? Jak na przykład poradzić sobie z pytaniem, czy powstania śląskie były dobre, czy złe? Dla jednych dobre, dla drugich złe.

Prof. Chojecka: – Tożsamość górnośląska to nie żaden folklor, tylko mozaika życiowych doświadczeń. Ślązacy nigdy nikogo nie pouczali, jak ma żyć, a nam ciągle ktoś coś każe.

Wicewojewoda Spyra: – Polska placówka publiczna utrzymywana przez polskich podatników powinna się opierać na polskiej tradycji.

Prof. Ryszard Kaczmarek, szef Instytutu Badań Regionalnych, autor książki o Ślązakach w Wehrmachcie: – Czy politycy naprawdę sądzą, że polscy historycy zrobią coś antypolskiego?

Marszałek Adam Matusiewicz: – A ja okrakiem na barykadzie. W Warszawie ciągłe pretensje o koalicję z RAŚ. W Katowicach totalna krytyka ze strony PiS i SLD, chcą głowy Jodlińskiego. Rada muzeum i naukowcy, że jestem politycznym komisarzem. A Gorzelik wciąż z czymś wyskakuje. Mówię mu: „Jurek, jak się nie uważasz za Polaka, to nie możesz jeździć po naszych wieszczach”.

ERNST, ERNST, ERNST

Sąd konkursowy wskazuje zwycięzcę. Katowicka agencja reklamowa adVenture zrobiła już udane aranżacje w muzeach piwa w Żywcu, Okocimiu i wystawę w kopalni w Bochni. Teraz kolejne, największe wyzwanie. 50 specjalistów z różnych dziedzin ma wypełnić scenariusz treścią: teksty, multimedia, opisy techniczne. A wszystko pod okiem strażaka, który może rozwalić robotę, bo brak ścieżki ewakuacyjnej.

Sławomir Mazan, współwłaściciel agencji: – Każdy się zastanawia, ile Niemca ma być w wystawie. A nas obchodzi jeszcze, żeby była ciekawa. Współczesne muzea to nie kapcie i gablotki. Ważne są emocje. Wystawa ma być jak historyczny film, wręcz otaczający widza. Śląsk zasługuje, by opowiadać o nim równie przejmująco, jak robią to najlepsi, np. Muzeum Schindlera w Krakowie. AdVenture czeka na podpisanie umowy, ale nie wiadomo, co dalej z Leszkiem Jodlińskim. Ma kontrakt do końca roku. Profesor Chojecka prosi marszałka w liście, żeby go przedłużył. Ale marszałek nie chce.

Dziś tłumaczy: – Jodliński się zna, ale jest pod wpływem muzealnictwa niemieckiego. Mógł zrobić świetną wystawę, jednak zgubiła go buta. Uważa się za najmądrzejszego, a wykazał się zerowym instynktem politycznym. Przykład? Najwięksi śląscy piłkarze. Kogo my tam mamy w scenariuszu? Klose, Podolski, Wilimowski.

Zauważamy: – Wilimowski naprawdę jest największym śląskim piłkarzem.

Marszałek: – Ale miał na imię Ernest, a Jodliński w scenariuszu tylko Ernst, Ernst, Ernst. Jakby chciał mi na złość zrobić. A sama wystawa? Zaczyna się od Goethego, Niemca. Niemcy budują przemysł. Hmm... Tup, tup tup, idziemy dalej. O, jest wreszcie o Polakach. Piorą pranie w maglu albo się modlą w kościele. Fajnie, fajnie. Co tam dalej? Coś, co rozkłada na łopatki. Ślązacy tłuką się między sobą w powstaniach. A gdzie tu tęsknota za Polską? No i ten Kulturkampf. Jazda bez trzymanki.

Michał Smolorz: „Jak w Radiu Erewań ze starego dowcipu. Po pierwsze, Kulturkampf to nie walka z językiem polskim, ale z Kościołem katolickim. To pakiet ustaw przyjętych w latach 1871-1876, dających organom państwa szereg uprawnień kontrolnych wobec struktur kościelnych. Było tam np. słynne prawo ambony, czyli zakaz prowadzenia w świątyni agitacji politycznej. Prawo nadzoru szkolnego ustanawiało państwowych, świeckich wizytatorów także na lekcjach religii, czego dziś bezskutecznie domagamy się w Polsce. Zbawienne dla katolicyzmu było prawo zobowiązujące kandydatów na kapłanów, żeby najpierw skończyli studia na państwowym uniwersytecie, a dopiero potem szli do seminarium. Kolejna ustawa wprowadziła zakaz przekazywania Kościołowi jakichkolwiek publicznych pieniędzy, dotacji lub subwencji. To biskupi ukuli hasło, że walka z Kościołem to w istocie walka z polskością. To prawda, że system oświatowy cesarstwa wprowadził powszechny obowiązek szkolny i przymus nauki niemieckiego, ale tak jest do dziś we wszystkich demokracjach świata, także w Polsce, gdzie obowiązek nauki języka państwowego dotyczy każdego obywatela. I na koniec: to nie Bismarck wymyślił pojęcie Kulturkampf, ale pruski poseł Ludwig Karl Virchow, kierując się szlachetnymi założeniami świeckiego państwa prawa. Podpisałaby się dziś pod tym większość polskich obywateli”.

Prof. Ryszard Kaczmarek: – Nie ma w tym kontrowersji. W czasie rozbiorów i za PRL potrzebne było apologizowanie tradycji narodowej, teraz powinniśmy się z niej wyzwolić. Staramy się w Europie budować narrację jak najbardziej obiektywną. Nie da się opowiedzieć o Lwowie bez Polski i o Górnym Śląsku bez Niemiec. Przez dziesięć lat wspólnie z Joachimem Bahlcke z Niemiec i Danem Gawreckim z Czech pracowaliśmy nad nową „Historią Górnego Śląska”. Udowodniliśmy, że potrafimy postawić nowe wspólne pytania o przeszłość regionu, nie szukając tego, co dzieli, ale tego, co łączy. Wszystko jest w książkach. Tylko kto dzisiaj czyta?

Grudzień 2012. Politycy odwracają oczy od muzeum. Nowa spółka Koleje Śląskie, oczko w głowie marszałka, miała pokazać sprawność Platformy w regionie. Ponosi klęskę. Na tory nie wyjeżdża ponad setka pociągów. Znika dyspozytor. Na peronach kłębią się wściekłe tłumy, a prezes Kolei Śląskich pokazuje żółte papiery.

Adam Matusiewicz musi złożyć dymisję. Kontrakt z Leszkiem Jodlińskim przedłuża, ale tylko do końca marca. Nowy marszałek Mirosław Sekuła rozpisuje konkurs na dyrektora muzeum. Do czasu rozstrzygnięcia obowiązki przejmuje dotychczasowy zastępca.

RAŚ zrywa koalicję z PO. „Z ofermami trudno współrządzić”, ogłasza Jerzy Gorzelik.

W Warszawie Platforma nie kryje radości. Podobno strzeliły korki od szampana.

Matusiewicz: – Mirek Sekuła ma świetne relacje z tymi, co tego szampana pili.

Do konkursu staje 8 osób. Jodliński, Krzystyniak od kombatantów, historyk Zygmunt Woźniczka (w 2010 r. w komitecie honorowym poparcia Jarosława Kaczyńskiego na prezydenta), Jarosław Racięski, szef muzealnego działu „Historia”, i mniej znani: Aleksander Harkawy, Lesław Nowara, Andrzej Romański, Sławomir Witkowski. Komisja wskazuje najlepszego kandydata, ale wybierają marszałek z ministrem kultury.

Plotki: Jodliński nie ma szans, marszałkowi nie pasuje; wybierze propolskiego na złość RAŚ; wystawy o Górnym Śląsku wcale nie będzie, wystarczy malarstwo.

Leszek Jodliński: – Politycy zapominają, że państwo nie ma monopolu na pamięć. Powstają muzea wirtualne, prywatne, tworzą je stowarzyszenia. I nie zależy im wyłącznie na tym, by za pomocą historii osiągać sukces polityczny.

Irma Kozina: – W 1982 roku Ryszard Woźniak namalował obraz „Wielka fala popierdala”. Czerwone tło. Po jednej stronie księżyc i palma zamiast sierpa i młota. Po drugiej mapa ZSRR przypominająca krowę, która wpadła do pomieszczenia i nie wie, jak się zachować. Jeszcze lekko się cofa, ale wkrótce ruszy i stratuje palmę z księżycem. Podobnie z muzeum. Gdy dopuścimy prawdę, zyskamy szacunek i sprawy nie będzie. A jak nie, krowy nie da się zatrzymać.

MINISTER SOBIE NIE WYOBRAŻA

Jedenastu jurorów: przedstawiciele marszałka, ministra kultury, związków zawodowych i rady muzeum. Pod przewodnictwem prof. Andrzeja Rottermunda, dyrektora Zamku Królewskiego w Warszawie, mają wskazać osobę, która najlepiej pokieruje Muzeum Śląskim.

Kandydat nie musi mieć doświadczenia w muzealnictwie (mile widziane), ale powinien znać język obcy (niekoniecznie biegle), być trzy lata kierownikiem (gdziekolwiek) i magistrem (w dowolnej dziedzinie). Dobrze, gdyby znał przepisy dotyczące działalności instytucji kultury. Każdy ma przygotować na piśmie koncepcję działania placówki.

Dzień wcześniej marszałek Sekuła zaprasza jurorów na uroczysty obiad do karczmy w katowickiej dzielnicy Giszowiec. Rozmowy niezobowiązujące, ale nie o konkursie. Wtem marszałek do prof. Chojeckiej: „No, pani to jeszcze dokopią”.

„Groźba, dobra rada, troska?” – myśli pani profesor.

Rano kandydaci, jeden po drugim, stają przed komisją. Opowiadają, jak chcą kierować muzeum. Każdy odpowiada na te same trzy pytania: o ustawy dotyczące muzeów, jak na nie wpływają współczesne zjawiska społeczne, np. globalizacja i komercjalizacja, oraz o ocenę zbiorów Muzeum Śląskiego.

Jurorzy na kartkach zapisują nazwiska swoich faworytów. Nowara zdobywa pięć głosów, Racięski trzy, Jodliński dziesięć. Zwycięża jako merytorycznie najlepszy.

Prof. Chojecka: – Nie było wątpliwości, kogo komisja ma rekomendować w drugim głosowaniu. Wtedy głos zabrał Jacek Miler, przedstawiciel ministra kultury, i powiedział, że on sobie nie wyobraża Jodlińskiego na tym stanowisku.

Członkowie komisji podnoszą ręce. Za Jodlińskim – prof. Chojecka i dr Bogna Dziechciaruk- Maj, dyrektorka Muzeum Sztuki i Techniki Japońskiej „Manggha”. Za Nowarą: Andrzej Rottermund, Joanna Wnuk-Nazarowa (przedstawiciele marszałka), Michał Woźniak i Jacek Miler (przedstawiciele ministra kultury). Pozostali jurorzy wstrzymują się od głosu.

Nowara to poeta z Gliwic. Prawnik z wykształcenia, autor m.in. sześciu tomów wierszy oraz dwóch tomów epigramów. Nigdy nie pracował w żadnym muzeum, jest dyrektorem do spraw rozwoju w drukarni cyfrowej V8 w Gliwicach. Kiedyś był naczelnikiem wydziału kultury w Urzędzie Miasta w Gliwicach. Wnuk-Nazarowa mówi, że to świetny kandydat, bo „zna się na pieniądzach” i jest „entuzjastą życia muzealnego”. Zaleca, by „miał do pomocy wicedyrektora do spraw muzealnych”. Prof. Chojecka: – Nie zapytałam Milera, co robi. Nie krzyknęłam, że to było ustawione. Poczułam się pionkiem. Zbaraniałam.

Przegląda kartkę, na której notowała swoje myśli: „Przepadł kandydat najlepszy; muzeum zawłaszczane przez polityków, środowisko naukowe sparaliżowane; lepszy amator, ale uległy niż niezależny fachowiec. Tak ma wyglądać kultura na Śląsku?”. A na końcu dopisek: „Co dalej?”.

„W dziesiątą rocznicę odrodzenia niezawisłego Państwa Polskiego Sejm Śląski, ożywiony wolą wzniesienia trwałego pomnika wiekowej walki polskiego ludu na Śląsku o utrzymanie narodowego bytu i jego dążeń do przywrócenia wspólności życia państwowego w niepodległej Rzeczypospolitej, uchwala na wniosek Śląskiej Rady Wojewódzkiej utworzyć Muzeum Śląskie”.

Lata 30. W Katowicach twardą ręką rządzi sanacyjny wojewoda Michał Grażyński. Przysłał go tu Józef Piłsudski. Sanacja nie ufa Ślązakom. Chce ich spolonizować szybko i za wszelką cenę. Grażyński trzyma w ryzach śląską autonomię. Masowo usuwa z posad miejscowych urzędników, także tych o polskiej orientacji – sędziów, prokuratorów, lekarzy, nauczycieli, kadrę kierowniczą w państwowych zakładach. Kandydatów na zwolnione stanowiska (około 10 tys.) sprowadza z Polski, oferuje im dobre pieniądze i specjalny dodatek śląski. Wkrótce na Śląsku trzeba się określić, bo jedni to „korfanciorze”, a drudzy – „kolaboranci wojewody”. Mogą liczyć na służbowe mieszkania, socjalne przywileje, zasiłki, stypendia dla dzieci. Niedługo „korfanciorze” czują się obywatelami drugiej kategorii. Sanacyjne władze co najmniej kilkadziesiąt razy konfiskują chadecki dziennik „Polonia”. Utwierdzić wśród mieszkańców przekonanie o odwiecznej polskości Górnego Śląska to jedno z głównych zadań Grażyńskiego. Zaprzęga do tego całą propagandę. Szczególną rolę odgrywa katowickie radio. Ślązacy przy odbiornikach słuchają „powstańczych” piosenek i nie zdają sobie sprawy, że wiele z tych utworów powstało po 1926 roku na polityczne zamówienie. Nad patriotycznym wychowaniem młodzieży czuwają nauczyciele rodem z Kongresówki czy Galicji. Wiara w mit potęgi polskiego państwa jest niemal powszechna.

PROGRAM NA SKRAWKU PAPIERU

Po niemieckiej stronie, w Beuthen, rośnie Landesmuseum, które przypomina, że Górny Śląsk to niemiecka ziemia. Grażyński chce, żeby w Katowicach dla równowagi wyrosło Muzeum Śląskie – lepsze i nowocześniejsze. – Mam ambicję, by Śląsk nie tylko popierał bilans handlowy państwa, ale by jak najrychlej do ogólnego dorobku kultury polskiej wniósł wszystkie istniejące już walory swojej kultury – mówił wojewoda w Sejmie Śląskim.

Tadeusz Dobrowolski, historyk sztuki i konserwator zabytków z Krakowa, ma zaledwie 28 lat, gdy Grażyński zleca mu organizację przyszłego muzeum. Zaczyna od zera, nie zna Śląska, a instytucja, którą ma kierować, nie ma ani zbiorów, ani siedziby. Zadanie karkołomne. Dlaczego się zgodził? Dobrowolski wspomina (pisze o sobie w osobie trzeciej): „Zaraz na drugi dzień po przybyciu został wezwany przez obecnego wojewodę, który jasno i dobitnie określił, czego po nim oczekuje. Odnośnie do muzeum oświadczył, że chodzi o stworzenie instytucji regionalnej, z tym przecież, żeby zasięgiem swoim objęła ona również inne ziemie naszego państwa, a to celem zilustrowania związków kulturalnych, zachodzących między Śląskiem a resztą Polski oraz celem uprzystępnienia Śląskowi osiągnięć kultury ogólnopolskiej. Na skrawku papieru sprecyzował przy tym nazwy działów, jakie miały znaleźć się w przyszłej instytucji. W ten sposób powstał program Muzeum Śląskiego”. Dobrowolski realizuje zadanie z wielka energią. Objeżdża województwo, odwiedza wszystkie zabytki, w kościołach spisuje dzieła, które „nie wchodzą do kultu”, czyli nie są kapłanom niezbędne w wypełnianiu funkcji duszpasterskich. Wojewoda przydziela mu budżet: 60 tys. zł (około 12 tys. dolarów). Dobrowolski kupuje pierwsze eksponaty: śląskie i krakowskie sukmany oraz obrazy: „Dworek w nocy” i „Sannę” Józefa Chełmońskiego, „Ostafiego Daszkiewicza” Jana Matejki, „Lasek” Maksymiliana Gierymskiego. Ma wizję muzeum, które zajmuje się wyłącznie kulturą i przyrodą Polski. Podzielone na osiem działów (prehistoria, etnografia, sztuka kościelna, przemysł artystyczny, sztuka XIX i XX wieku, przyroda, przemysł górnośląski, pamiątki powstań i plebiscytu) ma przepoić polskością Ślązaków, tak długo oderwanych od macierzy. Niemcy obserwowali Dobrowolskiego z rozbawieniem. „Nie można traktować go poważnie. Zrealizowanie tych planów wymagałoby bowiem nieprzeliczonych milionów, całego sztabu pracowników i olbrzymiego pałacu. To mrzonka. Dobrowolski jest marzycielem, skoro chce te zamierzenia wprowadzić w życie przy pomocy pięciu pracowników naukowych, bibliotekarza i fotografa” – pisał „Der Oberschlesier”. Ale Dobrowolski ma tylko trzech pracowników naukowych. Wymyśla kolektorów – to młodzi ludzie, których zatrudnia latem na krótkie umowy. Mają jeździć po Górnym Śląsku i zbierać eksponaty dla muzeum: formy do ciast, grawerowane szklanki, mieszczańskie makatki. Kolekcja szybko rośnie. Pierwsze wystawy można oglądać w salach na piątym piętrze Urzędu Wojewódzkiego, w godzinach pracy, czyli do godziny 15, z wyłączeniem niedziel. Grażyński walczy z Sejmem Śląskim o osobny gmach. W budżecie województwa na lata 1928-1929 posłowie rezerwują na ten cel 450 tys. zł (około 90 tys. dolarów). W styczniu 1930 r. ogłoszono konkurs na projekt, ale żadna z przedstawionych propozycji nie spodobała się władzom. Cztery lata później, już bez konkursu, wojewoda prosi Karola Schayera, pracownika urzędu, by zaprojektował gmach muzeum. Architekt rozpoczął pracę od wycieczki w towarzystwie Dobrowolskiego. Jesienią 1934 r. pojechali do Niemiec, Holandii i Belgii, żeby obejrzeć tamtejsze muzea. Największe wrażenie zrobiło na nich nowo powstałe muzeum w Hadze. Przywieźli stamtąd metodę rozpraszania światła dzięki specjalnemu systemowi szyb i żaluzji oraz pomysł zainstalowania grzejników w suficie.

RUCHOME ŚCIANY, RUCHOME SCHODY

W 1936 r., między wiejską chałupą, budynkiem Kasy Chorych i kuźnią pana Śmigla, naprzeciwko Urzędu Wojewódzkiego, zaczyna rosnąć imponujący gmach. Plan budynku to litera H o bardzo długiej poprzeczce. W miejscu, gdzie dzisiaj stoi budynek Domu Związków, stała główna część, z nieco wysuniętym przodem i bokami jak skrzydła samolotu. Tył szedł górą nad ul. Dąbrowskiego, a od niego odchodziły symetrycznie z dwóch stron pomieszczenia administracyjne. Osiem pięter, kubatura około 90 tys. metrów sześciennych. Koniec budowy ogłoszono późnym latem 1939 roku. Dobrowolski zadowolony z efektu – uznaje gmach muzeum za urzeczywistnienie wizji „szklanych domów”. Wnętrze było klimatyzowane, a specjalny system, z lekkim nadciśnieniem panującym w budynku pilnował, żeby do środka nie dostało się zanieczyszczone powietrze, które mogło zaszkodzić zbiorom. W środku, oprócz wystaw zaplanowano sale audiowizualne, kawiarnię, bibliotekę, bufet. Prezentowanie zbiorów miały ułatwić ruchome ściany, a komunikację między piętrami dwie windy i ruchome schody z wmontowaną fotokomórką. Pojawił się również pomysł mechanicznej szatni, w której goście mieli oddawać płaszcze przy wejściu i odbierać je po obejrzeniu wystaw przy wyjściu z muzeum. Architekci ogłaszają, że budynek to „przykład wybitnego funkcjonalizmu”.

Muzeum miało zostać otwarte w 1940 r., ale wybuchła wojna. Nowe, niemieckie władze Katowic zaczęły się zastanawiać, jak zagospodarować tak nowoczesny gmach. Franz Pfützenreiter, dyrektor Landesmuseum w Beuthen, już wcześniej nazywał Muzeum Śląskie „politycznym instrumentem działania wojewody przepełnionego nienawiścią do Niemców”. Po przejęciu Katowic dostał zadanie połączenia obydwu placówek. Zrobił to po swojemu. Część polskich zbiorów przeniósł do Bytomia, inne kazał spakować i wywieźć do magazynów w Lublinie. Wkrótce przeforsował pomysł, żeby zburzyć katowicki budynek, „ten symbol polskiej gigantomanii”. W 1940 r. rozpoczęto powolną, ale systematyczną rozbiórkę muzeum. Materiały budowlane Niemcy sprzedawali na wolnym rynku. W 1944 r. z pięknego budynku został tylko fragment parteru i niepozorny budynek przy ul. Kobylińskiego 5.

Dariusz Kortko

Karol Schayer był najbardziej utalentowanym architektem pracującym na Śląsku w okresie międzywojennym. Miał niesamowitą swobodę projektowania i klasę. Stylem wykraczał poza czas, w którym pracował.

Miał 27 lat, gdy po ukończeniu Wydziału Architektury Politechniki Lwowskiej przyjechał na Śląsk. Był tu już wcześniej, w 1921 roku pomagał organizować plebiscyt. Dostał pracę w Wydziale Budowlanym Urzędu Wojewódzkiego w Katowicach. Zaczyna projektować szkoły. Pierwszą w Lublińcu, kolejne w Piekarach Śląskich i Chorzowie. Placówki ważne dla odradzającego się państwa polskiego, bo mają kształcić przyszłych inżynierów i kadrę zarządzającą. Dotąd funkcje te sprawowali głównie Niemcy.

Na architektoniczny kształt tych szkół wpływa również nowe myślenie o projektowaniu. Obiekty zaczynają powstawać „od środka”. Klasy mają być przestronne, dobrze przewietrzone, z dostępem do światła dziennego. „Grażynki” czyli szkoły, które powstawały na Śląsku za czasów wojewody Michała Grażyńskiego były finansowane przez Skarb Śląski. A dla młodego Schayera stały się poligonem doświadczalnym.

Architekt potrafił wykorzystać to doświadczenie w pracy nad budynkami dla właścicieli prywatnych. W Katowicach zaprojektował kamienicę dla rodziny adwokata Wojciecha Żytomirskiego przy ulicy PCK z luksusowymi ogrodami zimowymi i windą z ławeczką, gdyby lokator jadący na czwarte piętro poczuł się zmęczony. Niezwykły był także dom, który został zaprojektowany w Warszawie przy ulicy Frascati dla rodziny Chmielewskich. Dzięki „Dziennikom” Leopolda Tyrmanda wszedł do kanonu polskiej kultury. Tyrmand pisał: „W owym czasie Warszawa piękniała z miesiąca na miesiąc, te zaś ulice owiane były samym czarem istnienia, dostatkiem, elegancją najlepszych dzielnic - niepokalana czystość trotuarów, zieleń trawników, modny, wielkomiejski dobrobyt. Na rogu Frascati i Pułkownika Nullo właśnie wykańczano dom o kubaturze wskazującej, że budują ludzie bogaci, jako rezydencję lub ograniczony wynajm czynszowy. Stylistycznie wywodził się, jak tu wszystko, z Bauhausu i od Perreta, ale był już dalej o dwie dekady niepohamowanego rozwoju funkcjonalnych form, współczesnych tworzyw, metali, ceramik, mas plastycznych. (...) Dom ten kojarzył mi się z urodą egzystencji z przedwojennych komedii filmowych, hollywoodzkich i rodzimych: fascynujący, motyli byt milionerów i gwiazd ekranu, pośród błyskotliwych akcesoriów w geometryczną sztancę, opływowych mebli, Myrna Loy lub Maria Malicka na modernistycznie giętych sofach. (...) Syciłem oczy jego konstruktywistycznym zwieńczeniem w zielonkawym okafelkowaniu, tarasem wkomponowanym w bryłę. Roiłem, że kiedyś będę miał pieniądze, wrócę tu i postaram się o ten dom”.

Po wybuchu wojny Schayer przedostał się przez Rumunię do Stambułu, a stamtąd do Tel Awiwu i Erytrei. Do Polski już nie wrócił. Zamieszkał w Bejrucie, gdzie w latach 50. i 60. zaprojektował ponad 140 budynków. Do 1970 roku wraz z architektem Wasikiem Adibem prowadził biuro, w którym powstawały projekty szpitali, szkół, banków, hoteli (między innymi nieistniejący już hotel Carlton) i osiedli mieszkaniowych. Pod koniec życia wyjechał do USA, gdzie zmarł w 1971 roku.

Anna Dudzińska

„Muzeum, każda inna instytucja poświęcona sztuce musi być przede wszystkim wiarygodna”.

Po co są muzea? Komu potrzebne? Kto je odwiedza i czego w nich szuka? Dowodów geniuszu, namacalnych śladów przeszłości, wielkich dzieł sztuki, gwarantujących niepowtarzalne wzruszenia? Wielu przejdzie obok nich obojętnie, nazywając je domami z wosku. A jednak muszą być potrzebne, bo na świecie działa aż 170 tys. muzeów, a codziennie powstają co najmniej dwa nowe. Jaka to potrzeba? Przeglądam internet w poszukiwaniu odpowiedzi. Definicje proste: „Aby zachować różne zabytki dla przyszłych pokoleń; żeby się dowiedzieć, jak żyli nasi przodkowie, aby ocalić dzieła, które są naszą spuścizną narodową”. Definicje wzniosłe: „Dla niektórych z nas przedmioty gromadzone w muzeach są może nic niewarte, ale dla innych to dzieła, przez które mamy szansę dotknąć Boga”. Odpowiedzi fachowe: „Cel, sposób działania, a nawet samo istnienie muzeum zależy od woli i aktualnych potrzeb społeczności lokalnej”. Ciekawa to definicja. Muzeum Śląskie doskonale się w nią wpisuje. Przed wojną, gdy powstawało, było instytucją polityczno-ideologiczną, nastawioną na dokumentowanie i udowadnianie prapolskości Śląska. W PRL-u, który konserwował nacjonalizm, wciąż wypełniało to dawne zadanie. Ale nadszedł czas, by nowe muzeum przekształcić w nowoczesną instytucję kultury, otwartą na różne prądy myślowe, europejską, atrakcyjną w formie, oferującą nie tylko gromadzenie dzieł i ciekawe wystawy, ale także popularyzującą kulturę tętniącą życiem. Wolną od ideologii i polityki, a nade wszystko śląską. Nowa siedziba Muzeum Śląskiego rozbudziła apetyty. Niestety, polityka wszystko zepsuła (patrz: awantura o wystawę historyczną w nowym Muzeum Śląskim). Jak odbudować zaufanie do instytucji, która została użyta do politycznej awantury? Jak sprawić, by Muzeum Śląskie znów było nasze? Jakie powinno być? Dla kogo i po co? Erwin Sówka, śląski artysta-malarz, gdy go o to zapytaliśmy, dał receptę: „Muzeum Śląskie potrzebuje duszy. Bez niej będzie nic niewarte”. Lekarstwo Sówki nie ma jednak składników. Co to znaczy dusza muzeum? Jak ją znaleźć? Kto zna odpowiedzi?

Dariusz Kortko