Dwa przeźrocza z pleksiglasu znajdujące się w Kończycach Wielkich są interesującym przykładem wpływu idei artystycznych i mistycznych - antropozoficznych Rudolfa Steinera zrealizowanych w ultranowoczesnym materiale, jakim był w tym czasie pleksiglas.

Na wstępie należy zastrzec, że termin „witraż” stosowany do realizacji w Kończycach Wielkich nie jest adekwatny do określenia zastosowanej techniki artystycznej. Należałoby raczej mówić o przeźroczach lub obrazach przeźroczystych osadzonych w otworze okiennym.

W tym przypadku mamy do czynienia z jednolitą taflą szkła organicznego – pleksiglasu, która została poddana barwieniu i szlifowaniu, w celu uzyskania odpowiednich walorów plastycznych.

Owe obrazy z pleksiglasu znajdują się w kaplicy przy barokowym pałacu w Kończycach Wielkich. Pałac został wzniesiony na przełomie XVIII i XIX wieku przez Jerzego Fryderyka Wilczka, marszałka księstwa Cieszyńskiego.

Obok pałacu znajduje się kaplica pw. Opatrzności Bożej wybudowana w 1776 r. z inicjatywy Habsburgów. Od 1825 r. była to rezydencja hrabiów Larisch von Moennich. Ostatnią właścicielką była zasłużona dla ziemi Cieszyńskiej hrabina Gabriela von Thun-Hohenstein. Przeźrocza pleksiglasowe były darem Otto Röhma dla rodziny von Thun. Ferdynand Eugeniusz Thun syn Gabrieli i Feliksa Thunów ożenił się z Marianną (Marią Anną) Röhm w 1935 r., córką przemysłowca Otto Röhma z Dortmundu.

Miłosierdzie Boże i Święta Rodzina na pleksiglasie

Prawe okno zawiera przeźrocze przedstawiające scenę Miłosierdzia Bożego, lewe Świętą Rodzinę. Miłosierdzie Boże przedstawione jest w postaci siedzącej Matki Bożej, ubranej w mocno drapowaną suknię koloru brązowego oraz przerzuconą przez ramiona białą chustę. Za Maryją, powyżej, na złotawym tle, unosi się eteryczne przedstawienie Chrystusa. Mężczyzna ujęty do pasa, odziany w suknie o fałdach pionowych podnosi prawą rękę, natomiast lewą ma ułożoną przed sobą, twarz młodzieńcza bez zarostu, włosy długie. Po jego bokach na wysokości głowy znajdują się dwa anioły ujęte z profilu, zwracające się w stronę Chrystusa. Święta Rodzina przedstawiona jest w tradycyjny ikonograficznie sposób.

Witraż Miłosierdzie Boże z kaplicy w Kończycach Wielkich
Witraż Miłosierdzie Boże z kaplicy w Kończycach Wielkich  GRZEGORZ CELEJEWSKI

Można z całą pewnością stwierdzić, iż przeźrocza te zostały wykonane z pleksiglasu dostarczonego przez firmie Röhm & Haas z Darmstadtu. W 1937 r. Otto Röhm, aby zainicjować poszukiwania różnego rodzaju zastosowań pleksiglasu, powołał w swojej fabryce atelier artystyczne pod nazwą „Neue Darmstädter Glaskunst”. Do zespołu artystów tam działających należeli Ernst Haller, Ester von Wodekind czy Meta Deutsch.

Witraż przedstawiający Świętą Rodzinę
Witraż przedstawiający Świętą Rodzinę  GRZEGORZ CELEJEWSKI

Prawdopodobnie to malarz, grafik i szlifier szkła Ernst Georg Haller zaprojektował i wykonał przeźrocza pleksiglasowe z Kończyc Wielkich. Co interesujące, Ernst Haller od 1921 r. przebywał w Dornach koło Bazylei w związku z budową i wyposażeniem budynku Goetheanum I. Projekt architektoniczny oraz wyposażenie tego ekspresjonistycznego budynku były dziełem Rudolfa Steinera.

Symboliczne kolory

Rudolf Steiner jako filozof i myśliciel opracował założenia ideowe oraz liczne projekty architektoniczne, rzeźbiarskie, malarskie oraz projekty witraży przeznaczone do budynku. Witraże owe nie składały się z kolorowych szybek połączonych listwą ołowianą, ale były wykonane z jednolitej, kolorowej płyty szklanej (szkła powłokowego), szlifowanej w celu osiągnięcia delikatnych walorów formalnych. Powstało dziewięć oszkleń w kolorach: czerwonym, zielonym, fioletowym, niebieskim i różowym, symbolicznie przedstawiających: wyobraźnię, inspirację, intuicję, psyche, życie psychiczne, przeszłość, życie astralne, życie kosmiczne. Okna wraz z budynkiem uległy zniszczeniu w pożarze w dniu Nowego Roku 1923.

Rudolf Steiner opracowywał wstępne koncepcje lub projekty rysunkowe, które następnie były przerysowywane przez artystów profesjonalnych. Między innymi duży wkład artystyczny mieli skupieni wokół Rudolfa Steinera Polacy: malarz Tadeusz Rychter wraz z żoną Anną May-Rychter oraz grafik wywodzący się ze środowiska krakowskiego Franciszek Siedlecki oraz jego żona Jadwiga Siedlecka. Do kolonii artystycznej w Dornach należeli również: Konstantin Ligskij, Gertrud von Orth-Ligskij, Walo von May i Emma Stolle.

Teoria kolorów J.W. Goethego

Drugi zespół oszkleń do nowego betonowego budynku Goetheanum powstał w latach 1928-1945 i był autorstwa Rudolfa Steinera i Assiji Turgienieff. Prawdopodobnie w pracach tych uczestniczył Ernst Haller, szlifując kolorowe szkła. Przeźrocza z Kończyc Wielkich odwołują się do stylistyki ukształtowanej na gruncie malarstwa z kręgu „Der Blaue Reiter”, przefiltrowanej poprzez specyficzne założenia estetyczne Rudolfa Steinera. Należy podkreślić szczególną rolę kolorystyki o symbolicznym i emocjonalnym znaczeniu.

R. Steiner jako badacz spuścizny J.W. Goethego znał jego teorię kolorów „Farbenlehre” i rozważania naukowe o świetle. J.W. Goethe przypisuje kolorom cechy osobowości człowieka takie jak: rozsądek, rozum, zmysłowość, fantazja, ale i też cech takie jak piękno, szlachetność, użyteczność czy podłość. R. Steiner, projektując polichromie i witraże do Goetheanum, inspirował się myślą wielkiego poety, naukowca i filozofa.

Zastosowanie pleksiglasu jako nowego i ultraprzezroczystego materiału, dającego możliwości subtelnego barwienia, zapewne bardzo dobrze pasowało do idei mistycznych i antropozofii Rudolfa Steinera. Rzeczą znamienną jest również fakt, iż to właśnie w niedalekim Cieszynie w okresie międzywojennym funkcjonował bardzo prężny ośrodek myśli ezoterycznej, antropozofii czy teozofii.

Pontiac z pleksiglasu

Pleksiglas został wynaleziony i opatentowany w 1933 r. przez Otto Röhma. Pierwotnie był to materiał, który miał zastosowanie w przemyśle lotniczym (kabiny samolotów), gdyż był lekki, wytrzymały i nietłukący się.

W latach 1939-40 wykorzystany został jako ciekawostka reklamowa w samochodzie Pontiac Plexiglas De Luxe Six. Na podwoziu pontiaca zainstalowano innowacyjną karoserię pleksiglasową, którą dostarczyła firma Röhm & Haas. Cała karoseria była przezroczysta, natomiast elementy wyposażenia oraz części mechaniczne pokryto miedzią lub stalą chromową, tapicerka była skórzana, a opony były koloru białego.

Przeźrocza pleksiglasowe w typie witraży były charakterystyczne dla czasów po II wojnie światowej, w szczególności lat 70. i 80. XX wieku. Na terenie Polski tego rodzaju działalnością parał się Jan Bruzda.

Dwa przeźrocza z pleksiglasu znajdujące się w Kończycach Wielkich są interesującym przykładem wpływu idei artystycznych i mistycznych – antropozoficznych Rudolfa Steinera zrealizowanych w ultranowoczesnym materiale, jakim był w tym czasie pleksiglas.

* Ryszard Szopa jest historykiem sztuki i pracownikiem Zakładu Historii Sztuki Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach

Aleksandra Sobczak
Czytaj teraz
Więcej
    Komentarze
    Zaloguj się
    Chcesz dołączyć do dyskusji? Zostań naszym prenumeratorem