Tego miasta już nie zobaczycie. Żydowski Będzin zniknął na dobre

Przed wojną Będzin nazywany był Jerozolimą Zagłębia. Dzisiaj o dawnych mieszkańcach przypominają tylko nieliczne miejsca, jak kirkut na zboczu Góry Zamkowej czy kamienice, których nie wyburzono.

Będzin, położony na pograniczu Śląska i Małopolski, leży blisko starożytnego Bursztynowego Szlaku, który łączył Morze Śródziemne z Bałtykiem. Miejsce aż prosiło się o założenie warowni obronnej.

Wyniosły cypel Góry Zamkowej ze stromymi zboczami i położonym na nim płaskowyżem od strony zachodniej i północnej, oblewały wody Czarnej Przemszy. Rozlewiska rzeki były dogodne do zakładania przystani i portów rzecznych. Od strony wschodniej górę otaczały mokradła. Do wzgórza można było dotrzeć jedynie od strony południowej. Idealne miejsce na budowę zamku. U jego podnóża zaczęli osiedlać się ludzie. Legenda opowiada, że sam Kazimierz Wielki jechał przez Śląsk i zauroczony krajobrazem wskazał wzgórze nad Przemszą. Władca miał wówczas powiedzieć: 'Tu będziem odpoczywali'.

Czy było tak rzeczywiście? Mało prawdopodobne, by król kiedykolwiek był w Będzinie. Faktem niezbitym jest natomiast, że osada ukształtowała się na tyle, że 5 sierpnia 1358 roku to właśnie Kazimierz Wielki dokonał lokacji Będzina.

Z biegiem lat będziński zamek popadał w ruinę. Jego pełna odbudowa nastąpiła dopiero w latach 50. XX w.

Prawo do zamieszkania w mieście i prowadzenia handlu nadał Żydom Stefan Batory. Z biegiem lat wyznawców judaizmu w mieście przybywało. W 1549 roku, kiedy Będzin liczył 800 mieszkańców, stu z nich było pochodzenia żydowskiego. W połowie XVII w. wybudowana została ul. Sławkowska. Mieszkali tam głównie Żydzi, którzy sto lat później stanowili już ponad jedną czwartą mieszkańców. Wybudowali własną świątynię i założyli cmentarz na północnym stoku Góry Zamkowej.

Poza obwodem murów staromiejskich znajdował się budynek kahału - zarządu żydowskiej gminy wyznaniowej, zaprojektowany w 1838 r. i w tym czasie wzniesiony tuż nad Czarną Przemszą. Do kahału należeli Żydzi mieszkający w ośmiu miejscowościach. W Będzinie mieli nie tylko synagogę, ale też szkołę i własny szpital.

Z biegiem lat żydowska społeczność na stałe wrosła w krajobraz miasta.

Stary Rynek

Gęsta zabudowa wokół Wzgórza Zamkowego

Kościół z tej strony wzgórza zamkowego w Będzinie w międzywojniu nie był widoczny, zasłaniała go synagoga.

W międzywojniu w Będzinie działało ponad 1800 przedsiębiorstw handlowych. Na terenie miasta funkcjonowały cechy: cieśli, szewców, rzeźników, ślusarsko-kowalski, piekarzy czy stolarzy. Praca wrzała w 14 młynach, 11 restauracjach i 7 bankach. Powojenna stabilizacja zaczynała sprzyjać odbudowie zakładów przemysłowych. Pod nazwą Zakłady Przemysłu Cynkowego reaktywowano Będzińską Walcownię Cynku. Głównym jej akcjonariuszem został Szymon Fürstenberg.

Robotników przyjmowały do pracy też inne przedsiębiorstwa jak fabryka Meyerholda, Fabryka Olejów i Tłuszczów J. D Potok i synowie, Fabryka Bieli Cynkowej 'Leontyna', huta 'Feniks' czy browar 'Gambrinus'. Do miasta przyłączona została dzielnica Koszelew, a wraz z nią kopalnia węgla pod tą samą nazwą.

W Będzinie były kina 'Corso' i 'Nowości' oraz hotele: 'Bristol' należący do Lejzora Borzykowskiego oraz 'Warszawski' Franciszka Sroki. Nie znaczy to wcale, że Będzina nie dotykały bezrobocie i bieda. W pierwszej połowie lat 20. dniówka górnika wynosiła od 2600 do 9750 marek. W tym czasie utrzymanie czteroosobowej rodziny kosztowało dziennie ponad 11 000 marek.

Większość ludzi mieszkała w najtańszych, jedno lub dwuizbowych mieszkaniach. W 1928 r. było ich 2954, a żyło w nich 11 538 osób. Bieda stykała się w Będzinie z prawdziwą elitą. Mieszkali tutaj też milionerzy i rentierzy. W 1924 r. zarejestrowanych było 30 samochodów. Po odliczeniu ciężarówek przedsiębiorstw i karetki sanitarnej 6 aut miało właścicieli prywatnych: G. Weinzieher, S. Fürstenberg, J. Gutman (2 samochody), Juda Kriegsztajn i Jan Szperling, właściciel cegielni. To byli najbogatsi ludzie Będzina.

Na zdjęciu uroczystość w hucie Szymona Fürstenberga. Od lewej siedzą: syn właściciela, Jerzy Fürstenberg, Maria Kosibowicz, osoba nieznana i Szymon Fürstenberg.

Będzin nie mógł się pochwalić specjalnymi osiągnięciami na polu kulturalnym. W mieście nie było muzeum, opery czy teatru. Sytuację ratowały budynki z salami dostosowanymi do wystawiania sztuk teatralnych. Ale w mieście mieszkał też wyjątkowy artysta Samuel Cygler, m.in. współtwórca polichromii w synagodze.

Na zdjęciu 'Taniec chasydów', jedna z prac Samuela Cyglera.

Przedwojenny Będzin

Anioł Pokoju miał postać nagiej kobiety z rozpostartymi skrzydłami, trzymającej w podniesionych rękach wieniec laurowy. Napis na pomniku głosił: 'Poległym obrońcom ojczyzny- żołnierzom 11 pułku piechoty'. Pomnik stanął w Będzinie w czerwcu 1933 r. Część mieszkańców postacią nagiej kobiety była zbulwersowana, jak rabin Hersz Henoch Lewin.

- To przechodzi ludzkie pojęcie. Teraz, gdy się modlę, to widzę nagą dziewczynę - mówił rabin, który mieszkał na Placu 3 Maja, naprzeciwko pomnika.

Pomnik został zniszczony przez Niemców w czasie okupacji.

W nocy z 8 na 9 września 1939 r. na Wzgórzu Zamkowym słychać było krzyki. Niemcy systematycznie szli od domu do domu. Wypędzali ludzi, wrzucali do środka granaty. Podpalili też synagogę wraz z modlącymi się w środku Żydami.

Żydzi wypędzani z domów pobiegli pod plebanię kościoła Świętej Trójcy. Ks. Mieczysław Zawadzki otworzył im bramę do kościelnych ogrodów. Tłum ludzi mógł przemieścić się na drugą stronę Góry Zamkowej. Było to bezpieczne, bo Niemcy wzgórza z drugiej strony nie zabezpieczyli. Wielu Żydów pobiegło w stronę Brzozowicy, Gzichowa i Łagiszy.

Getto w Będzinie powstało na Warpiu. Nie było otoczone murem. Gdzieniegdzie ustawiono tylko zasieki i tabliczki z zakazem opuszczania miejsca. Ale ucieczki stamtąd były rzadkością. Nie było dokąd, nie sposób było wmieszać się w tłum ludzi i po prostu odejść. Niektórym się udało, jak córce Samuela Cyglera. Z getta wyciągnęła ją polska rodzina Pająków.

Ostateczną likwidację getta przeżyją nieliczni.

Do Będzina po wojnie wróciło nieco ponad 200 Żydów. Tymczasem w latach 50. w mieście, na skutek eksploatacji węgla, coraz częściej dochodziło do uszkodzeń starych domów. Zamiast remontować, miasto wolało je rozebrać.

Powojenne Zagłębie to otwarcie nowych kopalń i hut. Ludzie do pracy przyjeżdżali z całej Polski. Eksploatacja węgla stale powodowała obniżanie terenu. Niszczyły się domy. Nikt nie dbał o stare pożydowskie kamienice, które traciły na wartości.

Na ulicach Kołłątaja i Podgórskiej rozpoczęto wyburzanie kilku wielkich domów z oficynami. Miasto przez kilka miesięcy przedstawiało opłakany wygląd - zerwane dachy, wybite okna, Niektórzy łudząc się, że wśród murów kryją się pieniądze czy złoto szukali skarbów wśród gruzowiska.

Gruz wywrotkami wywożono poza miasto. Teren przygotowano pod obsiew trawą.

Wyburzenia w Będzinie

Wyburzenia w Będzinie

Wyburzenia w Będzinie

Porządkowanie terenu po wyburzeniach w czynie społecznym

Po 1989 r. Żydzi, których przodkowie wywodzili się z Będzina zaczęli odwiedzać miasto, jak Jean-Marie Lustiger, biskup Paryża. Jego dziadek prowadził piekarnię przy Kołłątaja. Ojciec, Karol Lustiger, na długo przed wybuchem wojny wyprowadził się z Będzina. Wyjechał najpierw do Niemiec, a później do Paryża. Tam poznał przyszłą żonę. W 1926 r. przyszedł na świat Aron, który już jako nastolatek postanowił zmienić wyznanie. Na chrzcie katolickim przyjął imię Jean-Marie i wstąpił do seminarium duchownego. W 1992 r. już jako kardynał Lustiger, niespodziewanie na kilka dni przyjechał do Będzina. Towarzyszył mu kuzyn Arno Lustiger.

Rok później do miasta przyjechał już z oficjalną wizytą. W kościele Świętej Trójcy wmurowano wówczas tablicę: 'Dla uczczenia pamięci księdza prałata Mieczysława Zawadzkiego - Sprawiedliwego wśród Narodów Świata, który 8 września 1939 r. w czasie pożaru podpalonej przez Niemców synagogi, uratował Żydów, otwierając im bramy kościoła. Od Żydów Będzina'.

W 1993 r. zaplanowano uroczystości związane z 50-leciem zagłady Żydów w mieście. Zainaugurowano je 23 kwietnia wmurowaniem kamienia węgielnego pod obelisk upamiętniający spalenie synagogi. Obelisk stanął w pobliżu miejsca , w którym stała synagoga na rogu ul.Kołłątaja i Zamkowej.

Od prawej strony: Michał Skarżyński, Jean Marie-Lustiger, Arno Lustiger i Eugeniusz Gawor.